POJĘCIOWNIK
ANGLIKANIZM – nurt wyznaniowy powstały w wyniku reformacji w Anglii. Warto pamiętać, że renesans europejski określiły dwa główne prądy: humanizm i reformacja. W wyniku reformacji powstały nowe nurty wyznaniowe (por. → luteranizm, kalwinizm). W Anglii reformacja wiązała się z osobą króla Henryka VIII, który oderwał się od zwierzchności papieża i stworzył własny, narodowy Kościół. Oprócz względów politycznych zadziałał tu prawdopodobnie czynnik prywatny – słynny romans z Anną Boleyn, z którą
ANIMIZACJA – (animo = ożywiam) inaczej ożywienie. Stosowany w poezji środek stylistyczny, polegający na nadaniu przedmiotom martwym lub zjawiskom przyrody cech istot żywych. Służy dynamizacji obrazu poetyckiego. Przykładem animizacji są zwroty: czas mknie, ziemia oddycha, wyjący wiatr, biegnący potok, jęczący stół itp.
ANONIM – utwór nie podpisany. Anonimy często spotykamy w średniowieczu, które nie pochwalało sławy autorskiej i wyżej stawiało ideę dzieła niż jego twórcę. Anonim może to być także nie podpisany list – forma niezbyt kulturalna. Nazwą Anonima określamy także autora, którego nazwiska nie znamy. W przypadku Galla Anonima – słynnego kronikarza polskiego średniowiecza – miano to stało się imieniem własnym.
ANTROPOCENTRYZM – pogląd rozpowszechniony w epoce renesansu, określający sztukę, filozofię, światopogląd ludzi tej epoki. W centrum zainteresowań stawia człowieka (gr. antropos – człowiek, łac. centrum – środek = ), jako cel i ośrodek świata. Jest przeciwieństwem teocentryzmu, czyli stawiania w centrum świata Boga.
ANTYK – nazwa ta określa kulturę starożytną i świat Greków i Rzymian. Epoka starożytna, starożytność i antyk – są to terminy stosowane wymiennie. Łacińskie antiquus znaczy po prostu dawny. Stąd wyraz antyk jest stosowany także do określenia zabytku i dawnego dzieła sztuki.
ANTYTEZA – inaczej jest to przeciwstawienie, zestawienie w wypowiedzi dwóch przeciwstawnych znaczeniowo członów wypowiedzi, np. zdań. Figura retoryczna, jaką jest antyteza była szczególnie modna w poezji barokowej, w której znajdujemy nagromadzenie antytez. Np. Ty jednak milczysz, a mój język kwili, Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze Tyś jak lód, a jam w piekielnej śrzeżodze (J. A. Morsztyn Do trupa) Wyraźnie poeta przeciwstawia swoje „Ja”, określone przez dźwięk, cierpienie,
APOKALIPSA – termin ten pochodzi z Biblii, a dosłownie oznacza objawienie, odsłonięcie (gr. apokalypsis). Mówiąc o apokalipsie mamy na myśli wizję końca świata i sądu ostatecznego, odsłonięcie zjawisk towarzyszących temu wydarzeniu. Szczególną i najważniejszą wypowiedzią apokaliptyczną jest Apokalipsa św. Jana – ostatnia księga Biblii. Prorocza wizja św. Jana jest bardzo tajemnicza, znaczenia jej zaszyfrowane są w symbolicznych obrazach i znakach, które mogą mieć różne interpretacje; nie jest to przepowiednia wyrażona
APOSTROFA – uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata wypowiedzi lirycznej (często adresat ten nie jest postacią rzeczywistą, może być personifikowanym zjawiskiem, bóstwem, krajem, abstrakcyjnym pojęciem). Apostrofa zazwyczaj rozpoczyna utwór liryczny, w którym poeta kieruje słowa do konkretnej postaci. W przypadku pieśni Horacego nie mamy bezpośredniego (w wołaczu) wezwania do Apollona, jednak adresat jest dokładnie przez poetę wskazany, a słowa kierowane do niego właśnie. Można więc mówić o istnieniu apostrofy. Rodzajem apostrofy
ARCHAIZACJA – jest to rodzaj stylizacji, używanej zwłaszcza w powieści historycznej. Polega na takim ukształtowaniu tekstu, by odtwarzał on mowę dawnych epok. Z archaizacją mamy do czynienia np. w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Dziś wyrazy te już nieco zmieniły znaczenie albo się troszkę zestarzały – są to archaizmy. „Stare” były też w czasach Sienkiewicza, który celowo używał ich w Trylogii. Jego powieści historyczne nie są pisane w całości językiem z opisywanych czasów. Sienkiewicz wybiera tylko
ARCHAIZM – wyraz dawny, dziś już nie używany, pochodzący z minionej epoki historycznej. Może to być np. archaizm leksykalny, czyli dawne słowo: kmieć, waćpanna. Inny to archaizm rzeczowy (dany przedmiot już wyszedł z użytku) np. socha. Archaizm składniowy to dawna budowa zdania, fleksyjny to dawna odmiana. np. czas typu: chciał był zobaczyć.
ARCHETYP – twórcą teorii archetypów jest Gustaw Karol Jung, uczeń Zygmunta Freuda (patrz → psychoanaliza). Archetyp jest to praobraz, głęboko utajone pojęcie, pierwotne wyobrażenie właściwe wszystkim ludziom. Osiągnięciem Junga było bowiem twierdzenie o istnieniu wspólnej, zbiorowej podświadomości, czyli, że człowiek oprócz indywidualnej, „prywatnej” warstwy podświadomości, posiada jeszcze sferę „wspólną” – podświadomość grupową. Archetypy – obrazy odziedziczone po dawnych przodkach, należą właśnie do tej sfery i nie ujawniają się nigdy. Za
ARIANIE – inaczej bracia polscy. Nurt religijny, który rozwinął się w Polsce, w dobie odrodzenia, w wyniku reformacji. Był to nurt radykalny, który oprócz założeń religijnych głosił także hasła społeczne – np. potępienie poddaństwa chłopów, potrzebę wyrzekania się majątków, przeciwstawiali się wojnom. Program arian spotkał się z oburzeniem szlachty polskiej, zwłaszcza ze względu na swoje postulaty społeczne. W 1658 r. uchwałą sejmową zostali zmuszeni do zmiany wyznania lub opuszczenia kraju. Pozostawili
ARIOSTYZM – technika literacka, której autorem jest włoski poeta renesansu Ariosto. Tworzył on bogate i urozmaicone fabuły, pełne → fantastyki, → ironii, → groteski., popisując się niezwykłą swobodą w posługiwaniu się tymi elementami. Znanym dziełem Ariosta jest Orland szalony. W epokach późniejszych tradycję tę kontynuowali twórcy barokowi, w dobie oświecenia Ignacy Krasicki (Monachomachia) a w romantyzmie Juliusz Słowacki w poemacie dygresyjnym pt. Beniowski.
Asceza – jest to umartwianie się, wyrzekanie się wszelkich ziemskich przyjemności, surowy, pustelniczy tryb życia. W epoce średniowiecza rozpowszechniły się tzw. żywoty świętych, gatunek, który przedstawiał życie i czyny danego świętego. Cechą bohaterów tych utworów była właśnie asceza. Przykładem może być św. Aleksy, który znosił wiele upokorzeń, wyrzekł się majątku i rodziny, pędził tułaczy tryb życia. Typ ascety i ascetycznego trybu życia zgodny był z ideałami tej epoki, dlatego asceta
ASOCJACJA – łańcuch skojarzeń (associatio = połączenie, związek). Jeśli dany obraz powoduje uświadomienie sobie innego, a ów inny powoduje skojarzenie następnego, mamy do czynienia z asocjacją. Znajomość tego terminu bardzo przydaje się do zrozumienia techniki nowych tendencji w połowie XX w., np. konstrukcji powieści Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu, w której porządek wydarzeń i przeżyć układa się właśnie według wspomnień i skojarzeń, a nie według następstwa czasu.
ATEIZM – pogląd, według którego Bóg nie istnieje. Innymi słowy, ateiści to ludzie, którzy nie wierzą w Boga ani w życie pozagrobowe. Postawa ateistyczna zaznaczyła się w epoce oświecenia, głosił ateizm Paul Holbach.
AUGUSTYNIZM – system filozoficzny, stworzony w średniowieczu przez św. Augustyna. W centrum świata, jako najdoskonalszy byt, dobro, piękno, prawdę, źródło wiedzy i wiary, filozof ten umieszcza Boga. Według św. Augustyna człowiek jest Bogu całkowicie podporządkowany, dobra ziemskie i cielesne są nicością, natomiast życie człowieka jest dramatem. Dramat istoty ludzkiej polega na tym, że człowiek został umieszczony pomiędzy niebem a ziemią, między aniołami a zwierzętami. Człowiek tęskni za ideałem Boga, lecz
AWANGARDA – samo słowo „awangarda” oznacza grupę ludzi, którzy są pierwsi w danej dziedzinie, wnoszą nowe pomysły, są pionierami nowych ideałów. Pochodzi z terminologii wojskowej, w której awangarda znaczy tyle co straż przednia – a więc ci,co torują drogę, czoło nowego nurtu, postępu itp. Awangardą nazywamy kierunek w sztuce europejskiej XX wieku, który reprezentuje sprzeciw wobec tradycji i starych kanonów. W literaturze kierunkiem awangardowym był futuryzm czy też awangarda poetycka
BEHAWIORYZM – wśród nowych tendencji w psychologii XX wieku, w latach 1915-1930, szczególnie rozwijał się behawioryzm. Nazwa pochodzi od angielskiego behaviour i oznacza zachowanie, postępowanie. Twórcą tego kierunku był John Watson. Chciał on badać człowieka i zdobywać o nim informacje tylko poprzez obserwację jego zachowania i postępowania, niejako oglądając człowieka „z zewnątrz”. W myśl behawioryzmu tylko takie wnioski są obiektywne. Psychologia introspekcyjna, czyli badająca wnętrze, psychikę ludzką „od środka” jest
BERGSONIZM – termin pochodzi od nazwiska Henri Bergsona. Na przełomie XIX i XX w. zdobył sobie dużą popularność kierunek ukształtowany pod wpływem myśli tego filozofa, zwany właśnie bergsonizmem. Jest to filozofia życia, wolności, energii, aktywności człowieka. Łatwo zapamiętać ją, wyjaśniając sobie dwa założenia: intuicjonizm – Bergson głosił, że tylko za pomocą intuicji można pojąć świat, bez doświadczeń, bez racjonalnego rozumu, élan vital – czyli koncepcja głosząca, że w człowieku tkwią
