POJĘCIOWNIK
Postmodernizm – nazwa ogółu tendencji w kulturze europejskiej i amerykańskiej obecnych w ostatnim trzydziestoleciu XX wieku i u progu naszego stulecia. Pojęcie trudne do zdefiniowania. Postmodernizm cechuje: współistnienie elementów kultury wysokiej i masowej, negowanie wszelkich możliwych systemów wartości (tzw. brak centrum), zabawa formą, traktowanie sztuki jako gry, eksponowanie związków między tekstami kultury (intertekstualność). Tendencje postmodernistyczne obserwujemy w sztuce, filozofii (Jacques Derrida), literaturze (Umberto Eco). Na świecie chaos, upadają wartości, kultura
POLEMIKA Twoja koleżanka opublikowała w prasie artykuł o dyskryminacji kobiet. Ty uważasz, że to mężczyźni są dyskryminowani, więc napisałeś tekst polemiczny. Polemiki zdarzają się w polityce, nauce i oczywiście w literaturze. Polemika musi odbywać się na forum publicznym – nie będzie polemiką twoja kłótnia z kumplem. Najsłynniejszą literacką polemikę uprawiali dwaj nasi romantyczni wieszczowie: Mickiewicz i Słowacki. Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie zaproponował ideę walki, z którą polemizuje Juliusz Słowacki w Beniowskim: Wallenrodyczność, czyli wallenrodyzm, Ten zrobił wiele dobrego – najwięcej!
HIPERBOLIZACJA Hiperbola ma swój polski odpowiednik, który doskonale wyraża jej istotę. To PRZESADNIA, wyolbrzymienie jakiejś cechy. Używamy jej na co dzień w naszym języku – mówisz np., że Jaś z IV b jest wysoki jak brzoza, tymczasem jego wzrost równa się co najwyżej wysokości młodej brzózki. Można pęknąć ze śmiechu – to też hiperbola. Hiperbola i hiperbolizacja pojawia się też w literaturze. Zapamiętaj koniecznie rycerza Rolanda – w opisie jego walki i śmierci znajdziecie nadmiar hiperbol.
FATUM to inaczej los lub przeznaczenie. Starożytni Grecy wierzyli, że człowiek ma z góry zaplanowany los, którego nie da się uniknąć. To, co zrządzili bogowie, musiało nastąpić. Edyp znał swoją przyszłość, przed którą chciał uciec, ale niestety, zgodnie z jego fatum musiała spełnić się przepowiednia wyroczni. Człowiek nie jest w stanie przewidzieć swego losu i nim kierować. Pogląd, który głosi, iż nasze życie jest zaplanowane przez przyczyny pozanaturalne (np. los, bogów, Boga), nazywa się
FARSA Farsowy charakter mają liczne seriale, które sprzedają nam w ostatnich latach stacje telewizyjne: Miodowe lata, Graczykowie, Trzynasty posterunek. Ich fabuła nie jest skomplikowana, oglądamy codzienne sprawy zwykłych, czasem śmiesznych ludzi, przerysowanych przeciętniaków rozwiązujących błahe problemy, które dla nich urastają do rangi globalnej katastrofy. Czasem pojawiają się tu elementy groteskowe, nagromadzenie zbyt wielu zbiegów okoliczności. Farsa to odmiana komedii, posługuje się środkami komizmu sytuacyjnego, groteską, karykaturą, pełna jest przejaskrawień, zachowania bohaterów
Dialekt to inaczej żargon lub gwara jakiegoś środowiska, język, który znacznie odbiega od używanego w urzędowych dokumentach, w biurach, w szkołach przez większość Polaków. Czasem miło posłuchać, jak rozmawiają Ślązacy, Kaszubi czy górale, i aż dziwne, że tak mało rozumiemy, skoro oni mówią prawie po polsku. Czasem w literaturze pisarz czy poeta odpowiednio stylizuje język literacki, posługując się jakimś dialektem. Chce przez to osiągnąć efekt autentyczności. Czasem autor tylko częściowo dialektyzuje język utworu – po
BELETRYSTYKA (fr. belles-lettres, łac. bonae litterae) To termin renesansowy, który w ciągu wieków nieco zmienił znaczenie. Początkowo oznaczał studia nad gramatyką, retoryką i poezją, a także sztukę poezji i wymowy według wzorów antycznych, którą humaniści przeciwstawiali łacinie średniowiecznej. Na przełomie XVIII i XIX wieku beletrystyką nazywano poezję i prozę, odróżniając je od dzieł naukowych i użytkowych. Później zawężono znaczenie pojęcia beletrystyka do prozy fabularnej (powieści, nowele, opowiadania = literatura piękna), a współcześnie – jeszcze bardziej: beletrystyka to proza
Czasem pisarz czy poeta ma ochotę podzielić się ze swymi czytelnikami własnymi doświadczeniami i przeżyciami. Umieszcza wtedy w dziele literackim wątki autobiograficzne – wybrane elementy swojej biografii. Najsłynniejszą poetycko-muzyczną autobiografią lat 80. stał się szlagier wykonywany przez Perfect. Nie było prywatki bez Autobiografii: „Miałem 10 lat…” Wątki autobiograficzne znajdziecie w wielu utworach, m.in.: w elegii VII Klemensa Janickiego (O sobie samym do potomności), w utworach Jana Kochanowskiego (życie w Czarnolesie, codzienne radości i smutki, śmierć dwóch
Wiersz zdaniowy (średniowieczny) – w tym najstarszym polskim systemie wersyfikacyjnym wers pokrywał się ze zdaniem. Nie stosowano przerzutni (przenoszenia części zdania do następnego wersu); Średniówka (przedział intonacyjny wewnątrz dłuższych wersów) była słabo zaznaczona; Klauzulę (koniec zdania lub jego członu) często podkreślały rymy współbrzmienia uzyskane przez powtarzanie takich samych form gramatycznych, np. „nosimy” – „prosimy”; „bożycze” – „człowiecze”. Chociaż nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach, już w najdawniejszych utworach możemy zaobserwować ciążenie ku
Abstrakcjonizm pojawił się w sztukach plastycznych w XX wieku. Sztuka abstrakcyjna nic nie przedstawia, jest wyrazem zamysłu artysty, jego trudnych do odczytania wyobrażeń i uczuć. Operuje linią, kolorem, bryłą, płaszczyzną. Do kierunków abstrakcyjnych można zaliczyć wiele dzieł kubistycznych, dadaistycznych i surrealistycznych. Przedstawiciele w sztuce: Arshile Gorky, Hans Arp, Georges Braque. W latach 20. w Polsce działała w Warszawie awangardowa grupa artystyczna Blok, skupiająca wielu artystów abstrakcjonistów. Należeli do niej: Henryk Berlewi (geometryczne kompozycje abstrakcyjne i dzieła realizowane według tzw. teorii
Anakolut (z gr. anakólouthon brak związku) — błąd składniowy, który polega na braku logicznej łączności między poszczególnymi częściami wypowiedzenia. Przykład: Wchodząc do szkoły, rozległ się dzwonek. Uwaga! Anakolut nie jest błędem, jeśli używa się go świadomie, na przykład jako sposobu indywidualizacji języka bohatera.
Pleonazm (od gr. pleonasmós nadmiar) — typ błędu słownikowego polegający na niepotrzebnym uzupełnieniu (określeniu) jakiegoś wyrażenia lub wyrazu wyrazem, który powtarza jego treść. Przykłady: bardziej weselszy, cofać się do rytu, akwen wodny, kontynuować dalej.
Tautologia (z gr. tautó to samo i lógos słowo) – błąd podobny do pleonazmu polegający na niepotrzebnym powiedzeniu jeszcze raz czegoś, co już w danej wypowiedzi został-o zawarte, np. nudny i nieciekawy film, wzajemne związki i powiązania.
Uzus – powszechny zwyczaj językowy będący podstawą normy językowej. Uzus jest szerszy od normy (bo obejmuje to, co naprawdę w języku istnieje, także np. błędy językowe czy wyjątki). Kryterium uzualne (czyli inaczej powszechności użycia) jest ostateczną instancją przesądzającą o poprawności jakiegoś słowa czy konstrukcji.
Puryzm językowy – skrajna postawa wobec języka polegająca na przesadnej dbałości o jego czystość. Puryści dążą do usunięcia z języka wszelkich zapożyczeń (czasem nawet tych, które już dawno się przyjęty!) i elementów nietradycyjnych. Całkowitym przeciwieństwem puryzmu jest przesadny liberalizm – także skrajna postawa akceptowania wszystkiego, co się w języku dzieje (również np. przesadnej ekspansji zapożyczeń).
ABSURD – słowo to pochodzi z języka łacińskiego i znaczy „niedorzeczny”. Absurdem będzie zatem stwierdzenie nonsensowne, sprzeczne z logiką. W literaturze jednak absurd bywa wykorzystywany jako ważny chwyt literacki, często występuje w parze z – groteską, parodią czy paradoksem. Wyśmienitym przykładem wykorzystania absurdu jest Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Główny bohater – Józio – ma lat trzydzieści, co nie przeszkadza, że uczęszcza do szkoły niby osoba niedorosła. Ta absurdalna sytuacja pozwala autorowi
AGNOSTYCYZM – pogląd filozoficzny, głoszący, że poznanie świata i praw nim rządzących nie jest możliwe do końca. Agnostycy twierdzili, że są na świecie rzeczy i sprawy, które nie mieszczą się w nauce, i że nie należy się nimi zajmować, natomiast trzeba opracowywać tylko dostępne zmysłom zjawiska. Pogląd ten kojarzy się z filozofią pozytywizmu, jest bowiem realną odpowiedzią na pytania dotyczące zjawisk nieziemskich, tak eksponowanych w romantyzmie. Łatwo zauważyć, że ta
ALEGORIA – to pojedynczy motyw lub zespół motywów w utworze literackim lub w dziele plastycznym, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze znaczenie inne – ukryte i domyślne. To drugie znaczenie jest konwencjonalne, ustalone przez tradycję i tylko jedno. Przykładem alegorii jest kościotrup z kosą – alegoria śmierci. Przykładem alegorii może być częsty w utworach literackich obraz okrętu w czasie burzy na morzu, który w rzeczywistości oznacza zagrożenie
ANAFORA – jest to rodzaj powtórzenia, figura stylistyczna stosowana w poezji. Powtórzenie wyrazu, zwrotu, spójnika, zaprzeczenia występuje na początku każdego wersu, odwrotnie niż w przypadku – epifory, gdzie ma ono miejsce na końcu wersów. Przykładem anafory może być poezja barokowa np. wiersz Daniela Naborowskiego Do Anny – każdy wers poeta rozpoczyna zwrotem „Z czasem…” wiersz Niestatek Jana Andrzeja Morsztyna, gdzie powtarzane jest na początku wersów słowo: „Prędzej…”.
ANAKREONTYK – utwór poetycki, który wywodzi się z literatury starożytnej, ukształtowany przez greckiego poetę Anakreonta (VI w. p.n.e.). Wiersze te charakteryzuje lekka tematyka, anakreontyki sławią uroki życia, biesiady, uczty, erotykę.
