Modernizm – znaczy tyle, co nowoczesność. Termin określający twórczość europejskich literatów z przełomu wieków XIX i XX (u nas okres zwany Młodą Polską). Inne jego nazwy: neoromantyzm (podkreśla zwrot ku tradycjom romantycznym), dekadentyzm (z fr. „décadence” – schyłkowość) – akcentuje panujący wówczas pesymizm i skrajny indywidualizm (wpływ filozofii Arthura Schopenhauera).
Teza – założenie, powzięte z góry twierdzenie, które trzeba udowodnić. Stanowiła nieodłączny element utworów pozytywistycznych, jej udowodnieniu nierzadko służyła akcja całego utworu (np. losy bohaterów Nad Niemnem są ilustracją tezy, że tylko praca nadaje życiu sens, aby naród był szczęśliwy, musi ją wykonywać zgodnie i harmonijnie niczym jeden organizm). Poprzedniczką XIX-wiecznych powieści tendencyjnych (wyrażających tendencje filozoficzne swoich czasów, np. Pan Graba, Marta, Pamiętnik Wacławy Elizy Orzeszkowej) była oświeceniowa powieść dydaktyczna (np. Pan
Winkelriedyzm – hasło, które wzywa do poświęcenia za ojczyznę i aktywnej walki w jej obronie. Sformułował je Juliusz Słowacki (Kordian), który przywołał postać szwajcarskiego bohatera narodowego – Arnolda Winkelrieda (bohatersko walczył i oddał życie w bitwie z Austrią).
Powieść – popularny dziś gatunek literacki ukształtował się dopiero wtedy, gdy wyczerpały się możliwości rozwoju innych form narracyjnych: poematu epickiego oraz pełnego przygód i fantastyki barokowego romansu (wiek XVIII). W przeciwieństwie do niego powieść jest silnie osadzona w realiach ówczesnego życia, choć niekiedy zawiera elementy utopijne. Mimo obecności gatunku termin pojawił się dopiero w XIX w., do tego czasu używano słów: „przypadki”, „awantury”, „historie”. Pierwsze powieści europejskie: Daniel Defoe Przypadki Robinsona Cruzoe, Jonathan Swift
Vanitas (łac.) – marność. Motyw, który często pojawia się w literaturze baroku (np. w poezji Daniela Naborowskiego). Jej twórcy zastanawiając się nad sensem ludzkiego życia, dochodzili zazwyczaj do wniosku, że jest ono ulotne i znikome – każdy z nas jest wydany na pastwę bezwzględnego dla wszystkich czasu. Uzasadnienia tego poglądu szukano w należącej do Starego Testamentu – Księdze Koheleta, która rozpoczyna się właśnie od słów „Vanitas vanitarum et omnia vanitas” („marność nad marnościami i wszystko marność…”).
Antyteza – od gr. antithesis – zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo członów wypowiedzi (najczęściej zdania). Ich kontrast znaczeniowy zostaje zwykle uwydatniony dzięki podobieństwu składniowemu i rytmicznemu obu segmentów oraz dzięki pojawiającym się w nich słowom o przeciwstawnych znaczeniach (antonimy). Przykład: „Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć”; Jan Andrzej Morsztyn: Do trupa (\ „Ty jednak milczysz, a mój język kwili, (…) Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości”.
Literatura sowizdrzalska – nurt literatury plebejskiej rozwijający się na przełomie wieków XVI i XVII. Nazwa: od imienia pojawiającej się w nim często postaci – Sowizdrzała. Tworzona była przez klechów i bakałarzy, z reguły anonimowa, adresowana do ludowej publiczności. Posługiwała się satyrą (ulubiony chwyt: „świat na opak”), groteską, parodią (parodie literatury religijnej, np. psalmów, tekstów prawniczych i kalendarzy, tzw. minucje). Gatunki: komedia, fraszka, opowieść prozą. Ma ogromną wartość poznawczą – przekazuje szczegóły obyczajowe dotyczących epoki.
Fraszka – z wł. frasca – drobnostka, drobiazg. Kolejny renesansowy gatunek literacki też wiąże się z Janem Kochanowskim. Termin zadomowił się u nas po opublikowaniu przez niego zbioru drobnych wierszy określonych w tytule jako Fraszki (1584). Utwory o podobnym charakterze wcześniej pisał Mikołaj Rej, ale nazywał je figlikami i nie zaznaczył tak wyraźnie ich cech gatunkowych. Kochanowski zbliżył fraszkę do starożytnego epigramatu (najpierw – napis nagrobny, później – lakoniczny utwór wyrażający w zwięzłej formie bogatą treść), zadbał
Pieśń – termin automatycznie kojarzy się z polskim odrodzeniem i wydanym w 1586 r. zbiorem pieśni Jana Kochanowskiego Księgi dwoje. Faktycznie, poeta przyswoił naszej literaturze gatunek, który na świecie miał już bogatą tradycję, stanowił bowiem najstarszą odmianę poezji lirycznej (oddającej wewnętrzne przeżycia człowieka). W starożytności pieśni były początkowo częścią zbiorowych obrzędów (np. religijnych), wykonywano je z muzyką, towarzyszył im taniec. Usamodzielniły się na przełomie IV i III w. p.n.e., a ich prawdziwym mistrzem był Horacy. Nadając zbiorowi swych
Lament – z gr. lamentum – narzekanie. Inne nazwy: skarga, żale, plankt. Gatunek literatury średniowiecznej przedstawiający rozpacz Maryi stojącej pod krzyżem katowanego Syna. Stał się popularny za sprawą głośnej łacińskiej pieśni z XIII w. Stabat Mater Dolorosa tłumaczonej na wiele języków. Lamenty akcentowały ludzki wymiar matczynego cierpienia, jego skalę uczuciową, ekspresję. Polskim arcydziełem gatunku jest tzw. Lament świętokrzyski (Posłuchajcie bracia miła…) z XV w.
Wiersz zdaniowy (średniowieczny) – w tym najstarszym polskim systemie wersyfikacyjnym wers pokrywał się ze zdaniem. Nie stosowano przerzutni (przenoszenia części zdania do następnego wersu), średniówka (przedział intonacyjny wewnątrz dłuższych wersów) była słabo zaznaczona. Klauzulę (koniec zdania lub jego członu) często podkreślały rymy współbrzmienia uzyskane przez powtarzanie takich samych form gramatycznych, np. „nosimy” – „prosimy”; „bożycze” – „człowiecze”. Chociaż nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach, już w najdawniejszych utworach możemy zaobserwować ciążenie ku
Wulgata – z łac. vulgata – rozpowszechniona. Łacińskie tłumaczenie Biblii dokonane przez św. Hieronima, ukończone około 405 r. Ta wersja Pisma Świętego obowiązywała aż do Soboru Watykańskiego II (1962-1965).
Testament – z łac. testamentum – przymierze. Tak nazwano dwie części Biblii – Stary i Nowy Testament. Księgi te są symbolem przymierza, jakie zawarł Bóg z Narodem Wybranym – Stary Testament i z człowiekiem w ogóle – Nowy Testament.
Psalm – z gr. psalmos – dźwięk instrumentu. Liryczna pieśń religijna o charakterze modlitewno-dziękczynnym wywodząca się ze Starego Testamentu. Psalmy kierowane są do Boga, odbiorcy próśb, podziękowań i pochwał. Tradycyjne psalmy biblijne przypisywano królowi Dawidowi. W Piśmie Świętym występują różne rodzaje psalmów: błagalne, dziękczynne, żałobne, królewskie, pokutne.
Prorok – z gr. prophetes, od pro – przed lub w imieniu + phemi – ja mówię – ten, który przemawia w imieniu Boga. W Starym Testamencie tak nazywano męża, który przemawiał w imieniu Boga. W tym znaczeniu prorokami nazywano Abrahama i Mojżesza. W Nowym Testamencie prorokami nazywano ludzi powołanych przez Boga do spełnienia konkretnej roli, np. Jan Chrzciciel miał zwiastować przyjście Mesjasza. Jezusa nazywano prorokiem, a on sam mówił o sobie „Żaden prorok nie jest mile widziany w swojej ojczyźnie.”
Biblia – z gr. bíblos – zwój papirusowy, księga, biblia to liczba mnoga – księgi. Ogólnym mianem Biblia nazywamy zbiór ksiąg uznawanych przez wyznawców judaizmu i chrześcijan za natchnione przez Boga, czyli świętą księgę. Tytuł tradycyjny: Pismo święte. Wulgata – z łac. vulgata – rozpowszechniona. Łacińskie tłumaczenie Biblii dokonane przez św. Hieronima, ukończone około 405 r. Ta wersja Pisma Świętego obowiązywała aż do Soboru Watykańskiego II (1962-1965). Biblia Jakuba Wujka – najsłynniejsze i najpopularniejsze
Zakład Pascala – Blaise Pascal, francuski filozof wieku XVII, udowodnił „opłacalność” wiary w Boga. Jego zakład opiera się na prostym rozumowaniu – skoro nie istnieje żaden sposób pozwalający na udowodnienie z całą pewnością istnienia Boga i prawdziwości zasad religii, mamy do wyboru dwie drogi: albo uznajemy, że Bóg nie istnieje i żyjemy jak nam się podoba, albo zakładamy, że istnieje i żyjemy zgodnie z Jego przykazaniami. W pierwszym wypadku, jeśli mieliśmy rację, nie tracimy i nie zyskujemy prawie
Gongoryzm – hiszpańska odmiana marinizmu i jednocześnie poezji metafizycznej. Nazwa prądu pochodzi od nazwiska Luisa de Góngory – słynnego hiszpańskiego poety wieku XVII.
Barok – z języka wł. barocco oznacza niezwykle rzadki, wyrafinowany i ceniony gatunek perły. Henryk Wölfflin, dziewiętnastowieczny historyk sztuki, użył tego terminu w wydanym w roku 1888 dziele Renaissance und Barock. Po raz pierwszy zdecydowanie rozróżniono obie epoki. Wcześniej badacze, np. Jacob Burckhardt, uważali, że barok jest raczej zepsutą i schyłkową sztuką i literaturą końca renesansu. Za datę początkową baroku przyjęto rok 1577 – datę ukończenia kościoła Il Gesù. Koniec baroku w Europie to przełom XVII i XVIII w.
Sarmatyzm oświecony – pojęcie, które często pojawiało się w publicystyce i myśli politycznej polskiego oświecenia. Oznaczać miało pogodzenie ideałów siedemnastowiecznego sarmatyzmu z politycznymi i kulturowymi koncepcjami wolnomyślicielstwa. Sarmatyzm zakładał wyjątkowość polskiej szlachty, która swe korzenie wywodziła od mitycznego starożytnego plemienia Sarmatów. Program oświeceniowych patriotów miał na celu poprawę sytuacji kraju. Początkowo ostro krytykowano Sarmatów, wyśmiewano wszystko, co wiązało się z sarmatyzmem, ale to doprowadziło do konfliktu i zniechęcało szlachtę do oświeceniowych pisarzy. Zmieniono więc sposób –