POJĘCIOWNIK
BEZCZAS HISTORYCZNY – termin taki pojawia się np. przy analizie Chłopów Stanisława Reymonta i, innymi słowy, oznacza brak dokładnego, wyraźnego określenia czasu akcji. Można powiedzieć także, że jest to brak konkretyzacji czasowej – określenia konkretnej daty wydarzeń. Chwyt taki pozwala autorowi stworzyć wrażenie ponadczasowości, uniwersalnego, a nie historycznego wymiaru dzieła. Podobna sytuacja występuje w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, gdzie autor przedstawia rewolucję abstrakcyjną, bez określenia jej daty. Innym przykładem braku
BOHATER ROMANTYCZNY – jest to specyficzny typ bohatera, modnego w literaturze epoki romantycznej, charakterystycznego zwłaszcza dla dramatu romantycznego. Schemat bohatera romantycznego jest bardzo ważny w polskiej literaturze, dlatego poświęca mu się szczególnie dużo miejsca na lekcjach języka polskiego. Przykładem typowego bohatera romantycznego jest Gustaw-Konrad z Dziadów Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Słowackiego, Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. Bohatera romantycznego cechuje typowa biografia: jako młody, nierozumiany przez nikogo, wyobcowany poeta
BYRONIZM – termin pochodzi od nazwiska słynnego, oryginalnego twórcy angielskiego romantyzmu lorda George Byrona. Otoczony aurą skandalu, legendą niezwykłości i tajemniczości Byron stworzył w swojej literaturze podobny typ bohatera: wyobcowanego, odepchniętego przez świat. Stąd byronizm – to postawa człowieka, który dumnie odwraca się od świata, pospolitości, ludzi przeciętnych, od banalnego, codziennego życia, który poszukuje innego, obcego świata, zgodnego z jego osobowością.
CARPE DIEM – dosłownie oznacza „chwytaj dzień” i funkcjonuje jako hasło odzwierciedlające sposób myślenia epikurejczyków (epikureizm). Carpe diem to nakaz: ciesz się dniem dzisiejszym, chwytaj aktualną chwilę, nie myśl o przyszłości. Rozpowszechnił te słowa Horacy w swoich Pieśniach (1,11,8), a nawiązywali do nich także późniejsi poeci np. Jan Kochanowski.
CHANSONS DE GESTE – są to „pieśni o czynach”. Bardzo modny w średniowieczu gatunek poezji narracyjnej opiewającej bohaterskie dokonania władców, rycerzy i przygody legendarnych bohaterów. . Ukształtował się już przed XI w. we Francji – utwory wykonywali tzw. truwerzy (wędrowni bardowie). Jego arcydziełem jest Pieśń o Rolandzie. Poematy owe barwnie opisują czyny rycerzy . Często układają się w całe cykle: bretoński cykl O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, hiszpańska Pieśń o Cydzie, niemiecka Pieśń
CHŁOPOMANIA – patrz → ludomania
CHOROBA WIEKU – termin związany jest z epoką romantyzmu, mianem tym określano stan psychologiczny i odczucia młodych ludzi początków XIX wieku. Choroba wieku charakteryzowała się poczuciem smutku i melancholii, wyobcowania w świecie i niechęci do ludzi, odczuwaniem tzw. „bólu świata” (→ weltschmerz), a także gwałtownej rozpaczy i chęci samounicestwienia. Bohaterem uosabiającym owe odczucia, niejako reprezentantem ówczesnej młodzieży stał się Werter z Cierpień młodego Wertera J.W. Goethego (→ werteryzm).
CYGANERIA ARTYSTYCZNA – grupa młodych artystów, twórców związanych nie tyle jednakowym programem, co podobnym stylem bycia, światopoglądem, zapatrywaniami i buntem przeciwko konwenansom ustalonym przez społeczeństwo, które zresztą młodzi twórcy bulwersowali swoim zachowaniem. Pierwszą taką grupą w Polsce była Cyganeria Warszawska – działająca w Warszawie w latach czterdziestych XIX wieku. Później zjawisko cyganerii artystycznej nasila się w epoce Młodej Polski, za ulubione miejsce działalności uznając Kraków.
CZASY POGARDY – tak określa się lata II wojny światowej, czyli czas wojny i okupacji w Polsce. Nazwa ta znajduje swoje uzasadnienie w wydarzeniach tego okresu, w zbrodniach okupanta, historii, która niosła poniżenie człowieka, zdeptanie godności ludzkiej, okrucieństwo, śmierć – pogardę dla wszelkich humanitarnych wartości.
CZYSTA FORMA – kontrowersyjna teoria wymyślona przez Stanisława Ignacego Witkiewicza, dotycząca sztuki, a zwłaszcza literatury, w tym dramatu. Witkacy przypisał sztuce ogromną rolę, lecz nie sztuce zwykłej, lecz właśnie sztuce, która jest czystą formą – wolną od życiowego balastu, od odtwarzania życia, jest sztuką ważną sama w sobie, istotną dzięki swojej formie. W dramacie doprowadziło to do likwidacji akcji dramatycznej, do odcięcia przedstawianych wydarzeń od życia. Potrzebę czystej formy uzasadniał
DADAIZM – jeden z najbardziej krańcowych kierunków poetyckich, powstałych na początku XX wieku. Wśród tendencji poezji XX wieku powstało wiele awangardowych kierunków, poszukujących nowych form ekspresji, proponujących nowe pomysły. Dadaizm był wśród nich szczególny: jego program mieścił się w słowie bezsens, a celem był bunt przeciwko światu i sztuce. Utwory komponowali z dobranych przypadkowo wyrazów lub sylab. „Włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, a otrzymacie poemat dada” –
DANSE MACABRE – oznacza dosłownie „taniec śmierci”. Jest to jeden z głównych motywów sztuki średniowiecznej, obecny na malowidłach i drzeworytach a także w literaturze. Dance macabre prezentuje ideę wszechobecności śmierci, jej egalitaryzm, i sprawiedliwość – śmierć nie oszczędza bowiem nikogo, bez względu na stan, majątek czy urodę. Śmierć tańcząca jako osoba – obrazowana jest różnie, we wczesnej fazie jako rozkładające się zwłoki, potem jako nagi szkielet, który „zaprasza do tańca”
DECORUM – (łac. decorus = przyzwoity, stosowny) zasada dotycząca dzieła literackiego, sformułowana jeszcze w starożytności, stąd uważana za klasyczny kanon. Jest to nakaz stosowności, odpowiedniości stylu utworu do sytuacji osoby, która mówi (np. jej stanowiska), treści utworu, statusu odbiorcy i gatunku. I tak w gatunkach wysokich (eposie, tragedii) nie mogły mieć miejsca postacie ani wypowiedzi niskie, ani błahy temat. Odstępstwo od tej zasady zastosował już Szekspir, który wprowadził do tragedii
DEIZM – jest to jedna z oświeceniowych doktryn, dotyczących religii i wiary w Boga. Różni się od ateizmu, gdyż uznaje istnienie Boga-Stwórcy. Deiści uważali, że Bóg stworzył świat, lecz nie ingeruje w jego losy, nie kieruje dziejami świata, odrzucili wiarę w cuda i w objawienie. Uznawali natomiast nakazy moralne, wynikające z religii. Tą koncepcję wyznawali oświeceniowi myśliciele Wolter i Denis Diderot. Ich zdaniem, Bóg czy jakaś Istota Najwyższa wprawdzie istnieje, ale
DEKADENTYZM – zespół poglądów i postaw życiowych, typowych dla przełomu XIX i XX w. Dekadentyzm głosił przekonanie o upadku cywilizacji europejskiej, jej wartości moralnych i norm obyczajowych. Głoszono wówczas wyczerpanie europejskiej kultury. Dekadenci przyjmowali postawę bierności i rezygnacji, nie mieli sił na walkę z bólem istnienia, jedynymi wartościami okazywały się sztuka i erotyka. Dekadentyzm łączy się też z tęsknotą do śmierci lub nirwany. Francuski poeta Paul Verlaine jeden ze swoich wierszy zatytułował właśnie Decadence, czyli schyłek, upadek, niemoc.
DEKALOG – (z gr. dekalogos – dziesięć słów, deka – dziesięć, logos – słowo) dziesięć przykazań, objawionych Mojżeszowi na górze Synaj przez Boga, wyrytych na kamiennych tablicach. Przykazania są zbiorem norm moralnych i religijnych uznawanych zarówno przez chrześcijan, jak i przez Żydów.
DETERMINIZM – hasło głoszone w epoce pozytywizmu przez Hipolita Taine’a, francuskiego myśliciela tej epoki, krytyka filozoficznego i filozofa. Łacińskie determino znaczy „ograniczam”. W myśl koncepcji determinizmu każde wydarzenie, zjawisko (m.in. dzieło literackie) jest ograniczone, określone i wyznaczone przez ogół warunków, w jakich zachodzi. Zdeterminowany – znaczy określony, uzależniony, wyznaczony przez różne czynniki. I tak artysta wytwarza swoje dzieło, jest więc zdeterminowany przez szereg czynników. Wpływają nań: rasa, środowisko i moment
DIALOG – najogólniej rzecz biorąc, dialog to po prostu rozmowa, w której uczestniczą co najmniej dwie osoby. Dialogiem nazywamy także gatunek literacki, popularny w średniowieczu i w renesansie, chociaż znany już w starożytności. W dialogu postacie prowadzą dysputę, prezentują odmienne poglądy, odpowiadają na argumenty swoich rozmówców. Jest to zatem gatunek, który stwarza rodzaj sytuacji dramatycznej, można by taki dialog umiejscowić na scenie. Nie ma w nim jednak wydarzeń i nie
DIARIUSZ – jest to forma dziennika, w którym na bieżąco zapisywane są wydarzenia z życia rodzinnego lub publicznego. W diariuszach (już od drugiej połowy XVI w.) przeróżne wypadki: wojenne, domowe, sąsiedzkie, sejmowe, bez zbytniej dbałości o literacką formę przekazu.
DULSZCZYZNA – terminem „dulszczyzna” określa się ludzi pokroju bohaterki dramatu Gabrieli Zapolskiej pt. Moralność pani Dulskiej oraz poglądy, które reprezentują. Jest to swoista mieszczańska mentalność, polegająca na tuszowaniu za wszelką cenę skandalu zagrażającego rodzinie, zasadzie „prania brudów we własnym domu” i stosowaniu słów: „co ludzie o tym pomyślą” jako głównego wyznacznika postępowania – życiowego credo. Pani Dulska jest hipokrytką i ma ciasne horyzonty myślenia, lecz bardzo wysokie mniemanie o swojej
