C

    caudillo – tytuł przywódców wojskowych w Hiszpanii do XV w. i w krajach Ameryki Łacińskiej w XIX w., używał go gen. Franco, przywódca rebeliantów w okresie wojny domowej 1936–39, a potem w czasie swych rządów, utożsamiany z hiszpańską odmianą faszystowskiego przywódcy.
    cech – stowarzyszenie rzemieślników miejskich, jednej lub kilku pokrewnych specjalności, mające na celu obronę interesów członków, podniesienie ich poziomu kulturalnego i życiowego; powstały w średniowieczu (od X w.), stopniowo zamykały się utrudniając dostęp nie–zrzeszonym, aby osłabić konkurencję (XV w.); rewolucja przemysłowa w XVIII i XIX w. doprowadziła do obalenia monopolu cechowego; obecnie cechy pełnią rolę samorządu rzemieślniczego; pojęcie pochodzi z j. niemieckiego (do–słownie „stowarzyszenie”).
    CEFTA – Środkowoeuropejskie Po–rozumienie o Wolnym Handlu (Central European Free Trade Agreement) zawarta 21.11.1992 w Krakowie przez Polskę, Czechy, Węgry i Słowację; najbardziej praktyczny owoc funkcjonowania tzw. Grupy Wyszechradzkiej; celem jest stopniowe znoszenie ceł i liberalizacja wzajemnych obrotów handlowych; niektórzy traktująCEFTA jako test sprawności tych państw przed przystąpieniem do Unii Europejskiej; najwięcej problemów stwarza rolnictwo, stąd liberalizacja na tym odcinku jest dosyć selektywna; w 1996 r. przy–stąpiła do CEFTA Słowenia, aspirują Li–twa i Ukraina, Rumunia, Bułgaria.
    CENTO – pakt wojskowo–polityczny krajów Bliskiego i Środkowego Wschodu, stanowiący kontynuację Pak–tu Bagdadzkiego (z ]955); istniał w latach 1959–79; po rewolucji islamskiej w Iranie de facto rozpadł się tracąc rację bytu; należały doń: Iran; Pakistan, Turcja i Wielka Brytania.
    COP – Centralny Okręg Przemysłowy – obok Gdyni największa inwestycja przemysłu II Rzeczpospolitej, zainicjowana przez wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego w celu rozładowania bezrobocia i kryzysu ekonomicznego w latach 1936–39, w tzw. trójkącie bezpieczeństwa, w woj. kieleckim; zakłady, które powstały miały istotne znaczenie dla obronności państwa; sztandarowe fabryki i ośrodki powstały wówczas w: Stalowej Woli, Skarżysku–Kamiennej, Starachowicach i Mielcu.
    cenzor (cenzorowie) – w antycznym Rzymie dwaj urzędnicy wybierani co 51at na 18 miesięcy; przeprowadzali spisy obywateli rzymskich (tzw. cenzus) z podziałem na tzw. centurie (jednostki wojskowe o sile 100, a potem 60 żołnierzy) i tribusy (okręgi i jednostki podziału administracyj
     
    nego); nadzorowali majątek i finanse państwa, a nawet morale obywateli.
    cenzura – kontrola wypowiedzi politycznych, a nawet artystycznych, również informacji, np. pod kątem ich zgodności z obowiązującym prawem i treściami czy wartościami promowanymi przez kontrolujące organy.
    cenzus wyborczy – to wymóg spełnienia odpowiednich warunków w celu do–puszczenia do udziału w wyborach; występująróżne jego formy: wieku, zamieszkania – domicylu (obowiązek zamieszkiwania przez określony czas w danym okręgu wyborczym), majątkowy (odpowiedni majątek czy podatek płacony przez potencjalnego wyborcę lub kandydata), wy–kształcenia (np. umiejętność czytania, pisania – ten cenzus występował dosyć długo w USA na szczeblu lokalnym).
    cerkiew – popularne określenie Kościoła prawosławnego, częstokroć synonim tej wspólnoty religijnej; również świątynia chrześcijańska, prawosławna bądź greckokatolicka.
    cezaropapizm – wyższość władzy świeckiej nad kościelną; zjawisko charakterystyczne nie nie tylko dla Kościoła wschodniego (prawosławia),ale także dla Kościoła zachodniego (rzymsko–katolickiego) – X i XI w.– źródło konfliktów cesarz – papież.
    cichociemni – żołnierze polskich sił zbrojnych na Zachodzie, odpowiednio szkoleni do działań dywersyjnych i zrzucani do kraju (jako skoczkowie spadochronowi); znajdowali się w dyspozycji ZWZ–AK i brali udział w akcjach specjalnych.
    Chjeno–Piast – nazwa porozumienia zawartego w maju 1923 r. przez centrowy PSL „Piast” z partiami prawicowymi: Chrześcijańską Demokracją (chadecją), Związkiem Ludowo–Narodowym (endecją), Narodowo–Chrześcijańskim Stronnictwem Ludowym (zgrupowane w Chrześcijańskim Związku Jedności Narodowej zwanej przez lewicę Chjeną); od maja do grudnia 1923 r. władzę sprawował rząd Chjeno–Piasta z premierem Wincentym Witosem na czele.
    chorągiew – pochodząca ze średniowiecza podstawowa jednostka taktyczno–organizacyjna jazdy (kawalerii) składająca się z tzw. kopii (rycerza wraz z pomocnikami – giermkami); chorągwie przetrwały w Polsce do początku XVII w.; to również znak–symbol państwa, ziemi, miasta czy oddziału wojskowego.
    chrystianizacja – stopniowy proces przyjmowania bądź narzucania chrześcijaństwa ludom, państwom (od późnego antyku przez średniowiecze, poprzez epokę nowożytną, właściwie do dnia dzisiejszego); współcześnie ma charakter dobrowolny.
    chrześcijańska demokracja (chadecja) – ruch społeczno–polityczny przybierający częstokroć formę konkretnej partii, czerpiący inspirację ze społecznej nauki Kościoła katolickiego, choć pod
     
    względem organizacyjnym niezależny od hierarchii kościelnej; początków szukać należy w Niemczech (katolicka partia Centrum od 1852 r. w Prusach) i Włoszech (lata 80. ,ksiądz Toniolo); poważnym im–pulsem do rozwoju myśli i praktyki stały się papieskie encykliki od „Rerum noisruns” Leona XIII (1891); w XX wieku pojawiła się też poza Europąw Ameryce Łacińskiej (Chile, Peru).
    contras – antykomunistyczna partyzantka w Nikaragui walcząca z rządzący–mi sandinistami (1980–1990); popierana przez USA.
    „Cytadela” (operacja) – kryptonim niemieckiej ofensywy na froncie wschodnim latem 1943 r. w rejonie tzw. łuku kurskiego, zakończyła się porażką; bitwa na łuku kurskim była największą bitwą pancerną II wojny światowej (lipiec – sierpień 1943).
    Curzona linia – proponowana linia graniczna między Polską a Rosją, a po–tem ZSRR, opierająca się na linii Bugu, przedłużona na południe, prostopadle do źródeł Sanu, zaproponowana w lipcu 1920 r. przez brytyjskiego ministra spraw za–granicznych G. Curzona, podjęta i akceptowana przez władze sowieckie, głównie Stalina; zmodyfikowana nieznacznie linia Curzona stała się od 1945 r. granicą wschodnią Polski.
    cywilizacja – najszerszym ujęciu to poziom rozwoju i dorobku, osiągniętego przez dane społeczeństwo, ze szczególnym uwzględnieniem kultury materialnej, w określonym czasie; niekiedy – chyba trochę sztucznie – przeciwstawia się jej kulturę duchową; dzisiaj niektórzy ujmująjako kulturę zaawansowaną społecznie czy najwyższe stadium w procesie ewolucji ludzkości.
    „czarna procesja” – manifestacja przedstawicieli ponad 140 miast królewskich, która odbyła się w Warszawie 2.12.1789 r. w okresie obrad Sejmu Czteroletniego pod przewodnictwem prezydenta stolicy J. Dekerta (inspiracja H. Kołłątaja); cz.p. domagała się rozszerzenia praw mieszczan; uczestnicy ubrani na czarno wręczyli królowi petycję z postu–latami; wpłynęła na przebieg obrad Sejmu Czteroletniego (prawo o miastach w 1891 r.).
    czarna śmierć– tragiczna w skutkach epidemia dżumy w latach 1346–48 w Europie Zachodniej, która pociągnęła za sobą śmierć około 1 /3 ludności spowodowała stagnację gospodarczą.
    czarnobylska katastrofa – największa jak do tej pory (pisane w 1997 r.) katastrofa w elektrowni nuklearnej wskutek awarii jednego w bloków w kwietniu 1986 r.; do atmosfery przedostała się wówczas trudna nawet do określenia ilość substancji radioaktywnych; skażeniu uległa głów–nie Białoruś i centralna Ukraina; umarło kilka tysięcy osób; władze sowieckie początkowo usiłowały tuszować i ukrywać ów fakt czy pomniejszyć jego rozmiary.
    czartyzm – polityczny ruch robotni–czy w Anglii (1836–48) zmierzający do
     
    demokracji, powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn i poprawy bytu pracowników najemnych.
    Czeka, właściwie WCzk – powołany przez bolszewików w styczniu 1918 r. specjalny organ państwowy do zwalczania przeciwników nowej władzy, posługi–wał się terrorem i przemocą; szefem cz. był Feliks Dzierżyński; oficjalna nazwa to Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.
    czerwoni – nazwa organizacji konspiracyjnej (spisku) zmierzającej do powstania; zawiązana została wiosną 1861 po tzw. masakrze na Placu Zamkowym (8.04.1861); posiadała radykalny jak na owe czasy program społeczny; zmierzała do likwidacji pańszczyzny, uwłaszczenia chłopów; w 1862 r. gdy spisek nabrał ogólnokrajowy charakter, „czerwoni” prze–kształcili się w Komitet Centralny Narodowy (KCN) aspirujący do roli konspiracyjnej władzy narodowej; czerwoni (KCN) doprowadzili ostatecznie do wybuchu powstania, jako reakcji na przeprowadzoną przez Rosjan brankę (tydzień wcześniej) nocą 22.01.1863.
    „Czerwiec” 1976 – wystąpienia robotnicze 25.06.1976 (strajki i manifestacje) wymierzone w podwyżki cen żywności przeprowadzone przez władze komunistyczne (Gierek i Jaroszewicz będący wówczas premierem) pod ich naciskiem PZPR wycofała się z podwyżek, ale zemścili się na robotnikach – uczestnikach protestu; głównymi ośrodkami robotniczego buntu wówczas były Radom,
     
    Ursus i Płock; z pomocą represjonowanym robotnikom pośpieszyła grupa intelektualistów, którzy zawiązali wkrótce KSS–KOR (Komitet Samoobrony Społecznej–Komitet Obrony Robotników) z J. Kuroniem na czele.
    cześnik – od końca XIII w. urzędnik nadworny w Polsce, zawiadujący piwnicami panującego, podczas oficjalnych przyjęć podający puchary i kielichy z winem swemu zwierzchnikowi; od XIV w. tytuł już raczej honorowy.
    czetnicy – w Jugosławii okupowanej przez III Rzeszę i jej sojuszników, oddziały partyzanckie uznające autorytet króla Piotra 1I i rządu emigracyjnego.
    czynsz–w feudalizmie forma świadczeń uiszczana w pieniądzu; jedna z form tzw. renty feudalnej obowiązującej chłopów.