POJĘCIOWNIK
DYDAKTYZM – literatura ma ulepszać nie tylko świat, ale i czytelnika – ucząc go. Chodzi o uczenie oświeceniowych ideałów i pokazywanie wzorców, a przy okazji o piętnowanie wszelkich wad, postaw przestarzałych, zacofanych. Realizując te cele dydaktyczne, stosowano często zasadę: uczyć, bawiąc. Prócz tego nie stroniono od sposobów bezpośrednich – wykładów do czytelnika. Np. Wstęp do bajek, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego, Kandyd Woltera, Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota.
DYGRESJA – odejście od zasadniczego tematu i omawianie zjawisk, wydarzeń, spraw luźno z nim związanych, często na zasadzie skojarzenia a nawet przypomnienia. Występuje w zwykłych wypowiedziach, w toku wykładu, przemowy, a także jako chwyt literacki. Jest wręcz cechą gatunkową – poematu dygresyjnego, w którym dygresje są ważniejsze, bardziej nośne znaczeniowo niż sama akcja.
EGZEMPLUM – z łacińskiego, oznacza: przykład, obraz w literaturze, zawarty w danym dziele, który jest przykładem prawidłowych postaw i zachowań. Egzempla nie wymagają poszukiwania ukrytego znaczenia, sensu głębszego, przedstawione nam postacie bezpośrednio prezentują ów wzorzec moralny. Takim egzemptum np. w Biblii jest przypowieść o bogaczu i Łazarzu. Bardzo lubiano egzempla w średniowieczu, wykorzystują je także w dobie renesansu Mikołaj Rej i inni twórcy.
EGZYSTENCJALIZM – jest to kierunek w literaturze, który rozwinął się pod wpływem filozoficznej myśli egzystencjalnej. Egzystencjaliści koncentrowali się wokół jednostki ludzkiej. Zakwestionowali pogląd, że człowiek jest bytem posiadającym określoną naturę czy istotę (często określoną z góry przez Boga). Zdaniem ich człowiek jest tym, czym staje się w każdym momencie swej egzystencji i czym chce być w trakcie swego istnienia. Lęk i niepokój o własną egzystencję, którą bardzo łatwo jest unicestwić, to
EKSPRESJONIZM – awangardowy kierunek w sztuce początku XX w. Rozpoczął się w malarstwie, ale później zagościł w literaturze. Reprezentuje estetykę antyrealistyczną. Zadaniem sztuki jest wyrażanie wewnętrznego świata człowieka, jego psychicznych i duchowych przeżyć. Odwołuje się do emocji, operuje bardzo silnymi środkami wyrazu, takimi jak na przykład kontrast czy brutalizm. Ojczyzną ekspresjonizmu są Niemcy, a jest to istotny kierunek w sztuce XX wieku, który objął: malarstwo, filozofię, literaturę, a nawet muzykę, jako tzw. „bunt synów
EMBLEMAT – oznacza „ozdobę”. Rozpowszechniony szczególnie w drugiej poł. XVII wieku, chociaż znanym już wcześniej – przykładem może być Zwierzyniec Mikołaja Reja. Prawdziwy emblemat składa się z trzech części: hasło-tytuł, pod nim rysunek, a pod rysunkiem wiersz komentujący sens ilustracji. A zatem była to kompozycja łącząca tekst z ryciną, chociaż można spotkać się z użyciem terminu emblemat tylko do utworu wierszowanego, komentującego dzieło sztuki. W Polsce emblematy (utwory słowno-plastyczne) popularne były
EMPIRYZM – znaczący i charakterystyczny dla epoki oświecenia pogląd, głoszący, że świat należy badać poprzez doświadczenie. Nic, czego nie można zbadać doświadczalnie, według empirystów nie jest prawdą, a każdą tezę należy potwierdzić praktycznie.
EPIFORA – powtórzenie wyrazu na końcu każdego wersu w danym utworze (odwrotnie niż → anafora, tam obserwowaliśmy powtórzenia na początku wersów).
EPIKUREIZM – kierunek filozoficzny, stworzony w starożytności przez Epikura (341-270 p.n.e.). Na pytanie: jak żyć, co jest szczęściem i dobrem, Epikur twierdził, że „dobrem jest przyjemność a brak bólu”. Epikurejczycy głosili wiarę we własne zmysły, odrzucenie lęku przed śmiercią i bogami, życie dniem codziennym i jego urokami. Później epikureizm zaczęto utożsamiać tylko z postulatem korzystania z dóbr i uciech życia, z używaniem wygód i przyjemności, aż do – hedonizmu. Odbicie
EPISTOLOGRAFIA – twórczość „listowa” (epistole = list). Możemy rozumieć ten termin jako sztukę pisania listów, zbiór listów danego twórcy, a także jako dzieło literackie – np. powieść w listach (epistolograficzna). Przykładem takiej powieści „złożonej z listów” mogą być Cierpienia młodego Wertera J.W. Goethego.
EPITET – jeden z tropów poetyckich, przekształcających wypowiedź w utwór poetycki. Jest to określenie rzeczownika, najczęściej przymiotnik, choć może to być także rzeczownik lub imiesłów. Przykłady: dorodny owoc, lodowaty podmuch, pełzający potwór itd.
EPIZOD – w powieści lub innym utworze, w którym rozgrywa się akcja, epizodem nazwiemy samodzielne wydarzenie, które nie ma wpływu na bieg wydarzeń ani na losy bohatera. Np. w Ludziach bezdomnych Stefana Żeromskiego takim epizodem może być wyprawa Wiktorowej Judymowej do Szwajcarii lub zabawny incydent z Dyziem.
Etos – pochodzi od greckiego słowa ethos – czyli „zwyczaj”. Najczęściej można spotkać ten termin w tematach prac pisemnych: np. „Etos rycerski w literaturze średniowiecznej” lub „Etos humanisty w oparciu o biografie twórców renesansowych”. Wyraz ten oznacza całość, zbiór norm i praw, które przyjmowała i uznawała za słuszne dana społeczność, czy dana grupa ludzi np. rycerstwo, humaniści. Prawa te ustalały określone zachowanie. Dlatego temat „Etos rycerski” wymaga opisania owych norm
EUFEMIZM – słowo lub wyrażenie zastępujące słowo lub wyrażenie dosadne, wulgarne. Eufemizm występuje wtedy, gdy zamiast wyrażenia wulgarnego, ordynarnego lub dosadnego używamy „przyzwoitego” zastępstwa. Będzie więc eufemizmem: „dama lekkich obyczajów” zamiast „prostytutka”, „koloryzuje” zamiast „kłamie”, „łże”.
EUFONIA – inaczej zwana instrumentacją głoskową. Jest to fonetyczny (można zapamiętać „w warstwie dźwięków”) środek stylistyczny, stosowany w poezji, a czasami w powiedzonkach i przysłowiach. Polega na celowym zestawieniu głosek tak, aby dały dźwiękowy efekt np.:”chrząszcz brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie” lub „deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”.
EVERYMAN – czyli Człowiek-Każdy. Jest to specyficzny, bardzo interesujący typ bohatera literackiego. Wywodzi się aż ze średniowiecznego moralitetu, lecz z chęcią został przypomniany i wchłonięty, a także eksponowany przez literaturę współczesną. Everyman to bohater, który jest reprezentantem każdego człowieka, człowieka w sensie ogólnym, a nie jednostkowym. Dlatego nie są istotne jego prywatne dane: imię, nazwisko, biografia. Jego losy reprezentują losy ludzkości. I tak everyman Kafki nazywa się Józef K. (Proces),
EWANGELIE – cztery księgi Nowego Testamentu, według św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana (zwanych ewangelistami), głoszące naukę Chrystusa i opisujące jego życie.
EWOLUCJONIZM – teoria doby pozytywizmu, głoszona przez Herberta Spencera (ucznia Darwina). Uważał on, że powszechnym prawem wszechświata jest rozwój, że cała rzeczywistość podlega stałej, stopniowej przemianie i że rozwój ów jest postępem. Jest to przeniesienie pojęcia ewolucji z nauk przyrodniczych do społecznych, zastosowanie prawa ewolucji do teorii dotyczących prawideł historii, dobra i zła, stosunków międzyludzkich.
EXEGI MONUMENTUM – patrz → horacjanizm.
FABUŁA – inaczej akcja lub bieg wydarzeń. Fabuła jest cechą gatunków epickich, dramatu i filmu, mówimy: „film fabularny”, gdy, w odróżnieniu od dokumentalnego, posiada on bieg wydarzeń, koleje życiowe postaci, ciąg wydarzeń itp.
