POJĘCIOWNIK
ORGANICYZM – pogląd rozpowszechniony w pozytywizmie, stanowiący jedno z głównych założeń tej epoki. Polega na porównywaniu społeczeństwa do organizmu. Jeśli zaś społeczeństwo = organizm, to wszystkie jego części są tak samo ważne dla funkcjonowania całego ustroju. „Członkami” organizmu społecznego są zaś wszystkie jego warstwy, zaniedbywanie jakiejkolwiek z nich spowoduje kalectwo całości. Wniosek z tego założenia wynika taki, że dla dobra całego społeczeństwa należy zadbać o klasy niższe, gdyż one także
ORIENTALIZM – zafascynowanie Wschodem – kulturą arabską, perską, obyczajami Japonii,tradycją Chin, wykorzystywanie w literaturze wschodnich motywów i krajobrazów. Szczególnie rozkwitł orientalizm w dobie romantyzmu, dalekie egzotyczne przestrzenie działały na wyobraźnię poetów, podejmowali oni motywy wschodnich legend (np. George Byron Giaur), opiewali wschodnie pejzaże (Adam Mickiewicz Sonety krymskie, Juliusz Słowacki Grób Agamemnona), a nawet wprowadzali do codziennego życia strój i precjoza wschodnie.
PALINODIA – jest to taki utwór, w którym autor odwołuje inny – wcześniej opublikowany – własny utwór. W poprzednim mogły być sformułowane poglądy, zarzuty, oceny, które teraz pisarz chce odwołać. Treściowo zatem utwór ten różni się od poprzedniego, lecz formą swą bardzo go przypomina: kompozycja palinodii powinna być taka sama jak w przypadku pierwszego tekstu. Przykładem może być napisana żartobliwa Palinodia Ignacego Krasickiego.
PAMFLET – utwór skierowany przeciwko znanej osobistości, środowisku lub instytucji, obnażający wady swojego „bohatera”, będący ośmieszającą krytyką. Pamflety są z reguły anonimowe i uprawiane w „gorących” politycznie czasach – np. modny był pamflet w dobie rewolucji francuskiej. Autorzy pamfletów chętnie posługują się przesadą, ekspresywną stylistyką oraz satyrą.
PAMIĘTNIKARSTWO – dział piśmiennictwa, który skupia gatunki takie jak: pamiętniki, dzienniki, wspomnienia, relacje o zdarzeniach, których autor był naocznym świadkiem. Pamiętniki pisane z dystansu czasowego mogą oprócz relacji zawierać także punkt widzenia autora – jego ocenę wydarzeń z perspektywy czasu. Pamiętnikarstwo rozkwitło w Polsce epoki baroku, a przykładem takiej wypowiedzi literackiej są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska.
Parabola to inaczej znana nam z tekstów biblijnych przypowieść. Parabolą nazywamy narracyjny utwór epicki, jego celem jest przedstawienie historii fikcyjnej, w której zawarta jest jakaś uniwersalna ponadczasowa wykładnia praw moralnych, filozoficznych, religijnych, politycznych lub każdych innych związanych z egzystencją człowieka. Zwykle historia opisywana w paraboli była skonstruowana w sposób schematyczny, bez specjalnej dbałości o realia świata przedstawionego. Tak było w przypadku przypowieści biblijnych. W czasach współczesnych w XX wieku upowszechniła
PARADOKS – jest to wypowiedź, sformułowanie, które w pierwszej chwili zaskakuje swoją treścią – odmienną od tego, co powszechnie sądzi się i mówi na dany temat. Paradoks nie może być tylko przytoczonym nonsensem, lecz – po rozważeniu – okazuje się, że przynosi on nieoczekiwaną prawdę. Żeby stworzyć paradoks, należy zestawić ze sobą dwa zupełnie sprzeczne, kontrastowe twierdzenia lub pojęcia (np. życie – śmierć, prawda – kłamstwo) i znaleźć coś, co
PARALELIZM SKŁADNIOWY – jest to podobieństwo w budowie następujących po sobie zdań lub członów zdania. Taka powtarzalność jest chwytem z rodziny składniowych środków stylistycznych, często używanym w poezji a także w prozie – np. w prozie biblijnej. Paralelizm składniowy można określić także jako równoległość w budowie kolejnych zdań np. Dajcie odpowiedź, o wielobarwne skrzydła motyle (…) Dajcie odpowiedź, kwiaty, które barwy czerpiecie… Stefan Żeromski.
PARENEZA – samo słowo znaczy dokładnie „zachęcanie”, „pouczenie”. Często w sensie literackim używamy określenia: wzorzec parenetyczny lub literatura parenetyczna. Wzorzec parenetyczny jest to bohater – ideał, proponowany przez literaturę danej epoki jako wzór do naśladowania, taki którego cechy charakteru oraz czyny są nienaganne. W utwory parenetyczne obfituje literatura średniowieczna, spotykamy tam ideał ascety (np. św. Aleksy), ideał władcy (np. król Bolesław Śmiały), ideał rycerza (np. Roland z Pieśni o Rolandzie)
PARODIA – jest to forma satyry, sposób ośmieszenia czyjegoś stylu czy danego typu twórczości. Parodia polega na tym, że dany utwór, styl mówienia, wypowiedź lub nawet sposób bycia, gestykulacji (np. na scenie), przywołuje się w sposób bardzo podobny, naśladowczy, tak że natychmiast zostaje on rozpoznany i przypisany konkretnej osobie. Następnie parodiowany temat poddaje się ośmieszającym zabiegom: np. wyjaskrawieniu niektórych cech wypowiedzi, pozbawieniu kontekstu, uzasadnienia itp. Znane są parodie literackie dotyczące
PASZKWIL – jest to utwór, który złośliwie, wręcz obelżywie ośmiesza lub szkaluje daną osobę po to, aby ją skompromitować w oczach opinii publicznej. Są to „dzieła” pisane anonimowo, nie przynoszące chluby ich autorom. Według. przyjętej teorii, nazwa pochodzi od niezwykle złośliwego, szyderczego szewca z XVI w. imieniem Pasquino, który zasłynął w Rzymie epigramatami kierowanymi przeciw znanym osobistościom.
PATRIARCHA – jest to praojciec, głowa rodu, protoplasta. Termin patriarchy pada także przy opracowywaniu Biblii, która wymienia dziesięciu praojców rodu ludzkiego i omawia ich dzieje. Są to Adam, Set, Enosz, Kajnan, Malaleel, Jared, Henoch, Matuzalem, Lamech, Noe. W ścisłym sensie za praojców narodu wybranego uważa się Abrahama, Izaaka i Jakuba oraz synów Jakuba – patriarchów pokoleń izraelskich.
PERSONIFIKACJA – uosobienie, czyli nadanie przedmiotom martwym, a także zwierzętom cech typowo ludzkich. Mogą być także przedstawione jako ludzie pojęcia abstrakcyjne, zjawiska natury itp. Przykładem personifikacji są określenia typu: chmura płacze, roześmiało się niebo itp.
PERYFRAZA (omówienie) – to rodzaj metafory polegający na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez charakterystykę pośrednią, lub metaforę. Np. zamiast: „Jan III Sobieski” – „zwycięzca spod Wiednia”; zamiast: „Adam Mickiewicz” – „autor Pana Tadeusza”; zamiast: „szkoła” – „przybytek wiedzy” Peryfrazy używa się w celach artystycznych, wyeliminowania powtórzeń tego samego określenia, urozmaicenia stylistycznego, kiedy nie zna się nazwy danej rzeczy, albo gdy nie chce się danego słowa wymówić.
PĘPEK METAFIZYCZNY – jest to pojęcie wymyślone przez Witkacego i odgrywające znaczną rolę w jego filozofii (porównaj. → czysta forma). Artysta o renesansowej osobowości i indywidualista, jakim był Witkacy, określił w taki – kpiący nieco z powagi terminów filozoficznych – sposób, pierwiastek, który tkwi w każdym człowieku, pierwiastek metafizyczny. Z natury człowieka wynika metafizyczny niepokój, stawianie pytań Życiu, poczucie zagadki i dziwności życia, niesamowitość istnienia, czyli – tkwiący w każdym
POEMAT DYGRESYJNY – gatunek charakterystyczny dla romantyzmu, uprawiany także w epokach późniejszych. Jest to obszerny, wierszowany utwór, który zawiera fabułę, lecz dużo istotniejsze od wydarzeń i bohatera są – dygresje licznie wstawiane do tekstu przez narratora, prezentujące jego punkt widzenia, poglądy, czasem krytykę swoich współczesnych. Przykładem może być Beniowski Juliusza Słowackiego, poemat, w którym od początku autor sugeruje, że dzieje Beniowskiego, zresztą barwne i emocjonujące, są tylko pretekstem do snucia
POEMAT HEROIKOMICZNY – gatunek uprawiany już w starożytności, a będący parodią → eposu bohaterskiego (heroicznego). Istota gatunku wynika nawet z nazwy: jest to poemat hero (bohaterski) i komiczny – czyli śmieszny. Oparty jest na sprzeczności pomiędzy formą: patetycznym stylem, kompozycją, podniosłym nastrojem eposu, a błahą, czasem przyziemną tematyką. Na zderzeniu „treści” i „formy” rodzi się komizm, a często także satyra. Pierwszy poemat heroikomiczny (Batrachomyomachia), parodiujący konwencję eposu homeryckiego i naśladujący
Poeta doctus – czyli poeta uczony. To termin pochodzący z odrodzenia, oznacza on twórcę o dużej erudycji, wiedzy dotyczącej kultury i literatury antycznej, Biblii, nowinek literackich. Taki poeta powinien być oczytany, znać dzieła swoich poprzedników, ale także… mieć dużo wiadomości pozaliterackich. Nie dostarczał on odbiorcom samej rozrywki, lecz przekazywał ważne refleksje o kondycji człowieka, jego relacji z Bogiem itd. Jan Kochanowski to klasyczny przykład poety doctusa w literaturze polskiej, m.in. dlatego że przetłumaczył biblijną Ksiegę
POETYZM – jest to wyraz lub zwrot charakterystyczny dla poezji, w mowie potocznej raczej nie jest używany i wszyscy użytkownicy języka kojarzą go ze stylem artystycznym. Przykłady: purpura, kobierzec, błonie, szaty, itp.
POEZJA TYRTEJSKA – patrz → tyrteizm.
