POJĘCIOWNIK
PRZEZROCZYSTA NARRACJA – jest to taki typ narracji, która prezentuje czytelnikowi świat przedstawiony powieści, lecz jest niezauważalna – na wzór ekranu, który umożliwia oglądanie obrazu, lecz sam jest przezroczysty. Gdybyśmy np. mieli telewizor z różowym ekranem – widzielibyśmy świat filmu w tej barwie, gdy narrator upiększa swoją wypowiedź, dodaje własne opinie – wówczas widziany świat powieściowy przez pryzmat narracji – już nie przezroczystej, a subiektywnej. Narracja przezroczysta to „czysty ekran”
PRZYPOWIEŚĆ – zwana także parabolą – jest to utwór, w którym treść, akcja i postacie nie są ważne ze względu na siebie, lecz na treść, którą symbolizują, są bowiem tylko ilustracją uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji. Ażeby prawidłowo zinterpretować przypowieść, należy rozszyfrować ukryte znaczenie jej elementów. W Biblii przypowieść jest formą uprzywilejowaną. Przypomnijmy przypowieść o siewcy, który rozsiewał ziarno, a ono padało na różny grunt. Jest jasne dla odbiorcy, że jest
PSYCHOANALIZA – głośny i w pewnym sensie rewolucyjny kierunek w psychologii i filozofii początku XX wieku (por. → freudyzm, → archetyp). Twórcą psychoanalizy jest Zygmunt Freud – wiedeński neurolog, który odkrył konieczność wgłębienia się nie tylko w tę sferę własnego „ja”, którą człowiek sobie uświadamia. Freud twierdził, iż poza świadomością w psychice człowieka istnieją jeszcze warstwy podświadome, sfery, których istnienia sobie nie uświadamiamy, a które ujawniają się np. w snach,
PSYCHOLOGIZM – nurt w literaturze XX wieku, dotyczący prozy, dramatu, który prezentuje bohatera w kategoriach psychologicznych, rozpatruje motywacje psychologiczne czynów postaci, analizuje jej życie wewnętrzne, kompleksy, ukryte namiętności. Powieść, której cechą jest psychologizm skonstruowana jest często w oparciu o wspomnienia, skojarzenia, monolog wewnętrzny, marzenia senne. Za twórcę nowoczesnego psychologizmu uważa się Marcela Prousta, autora słynnego cyklu powieściowego pt. W poszukiwaniu straconego czasu.
PUBLICYSTYKA – dział piśmiennictwa, obejmujący wypowiedzi (artykuły, komentarze, teksty polemiczne) na aktualne tematy w dziedzinie polityki, kultury, spraw społecznych itp, wygłaszane publicznie lub ogłaszane w prasie, radiu, telewizji. . W skład publicystyki wchodzi szereg gatunków dziennikarskich, takich jak: felieton, reportaż, artykuł. Publicystyka wykracza poza poinformowanie czytelnika o danych faktach, poddaje podjęty temat „obróbce” – tzn. prezentuje punkt widzenia autora lub dodaje wyjaśniający komentarz, analizę. Narodziła się wraz z powstaniem prasy (na świecie
PYTANIE RETORYCZNE – jest to takie pytanie, które stawia się dla efektu wypowiedzi, a odpowiedź na nie jest jednoznaczna – wynika z całości przemowy lub zaraz jest podana, albo jest jasna i oczywista w świadomości odbiorcy. Pytanie retoryczne jest jedną z figur retorycznych, używa się go w przemówieniach po to, by zaangażować uwagę słuchaczy i podkreślić ich obecność – jako adresatów pytania. Przykład: „Czy ktokolwiek nie wie o istnieniu za
RACJONALIZM – prąd, wg którego najistotniejszą cechą i siłą człowieka jest rozum (łac. ratio). Racjonaliści twierdzili, że w dochodzeniu do prawdy i wiedzy należy kierować się rozumem, a przesądy, uprzedzenia i ingerencję sił duchowych – odrzucić. Jest to prąd oświeceniowy, propagujący praktyczne myślenie i działanie, powstały w opozycji do „duchowych” założeń baroku, a z kolei w opozycji do niego powstaną romantyczne: irracjonalizm, duchowość, fantastyka. Za twórcę racjonalizmu uznaje się Kartezjusza,
RADYKALIZM – postawa człowieka, który dąży do swoich celów z całą stanowczością, ma bezkompromisowe poglądy i zasady, nie ulega żadnym wpływom i nie godzi się na żadne ustępstwa. W polityce lub w przemianach jakiejkolwiek dziedziny, radykalizm oznacza również zmiany zasadnicze, rewolucyjne, zupełnie odwracające istniejący porządek rzeczy.
REALIZM – mianem realizmu określa się te prądy w sztukach plastycznych oraz w literaturze, które za główne swoje założenie przyjmują zasadę prawdziwego ukazania rzeczywistości, codziennego życia człowieka i jego środowiska, a także praw rządzących światem. Wystarczy przypomnieć, że Stendhal nazwał powieść realistyczną „zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu” – czyli dziełem, które wiernie i szczegółowo odzwierciedla rzeczywistość. Świat przedstawiony w dziele realistycznym ukazany jest z punktu widzenia przeciętnego odbiorcy, oceniany zgodnie
REALIZM SOCJALISTYCZNY – nazywany także skrótowo → socrealizmem, powstały w sztuce radzieckiej kierunek, „obowiązujący” od 1934 roku – czyli od zjazdu pisarzy – kiedy to proklamował program socrealizmu Maksym Gorki. Program ten został przyjęty jako odgórna, jedynie słuszna metoda twórcza. Literatura realizmu socjalistycznego miała służyć idei socjalistycznej, przedstawiać rewolucyjną walkę ludu, wzorce osobowe budowniczych, robotników, aktywistów oddanych sprawie ludowej. Oprócz bohatera pozytywnego, często w ujęciu realizmu socjalistycznego występował „czarny charakter”
REFORMACJA – drugi, obok humanizmu, ważny prąd epoki renesansu, dotyczący reformy Kościoła . Mianem reformacji określamy wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku, postulujący zmianę kościelnych praktyk i doktryn. Początku reformacji upatruje się w roku 1517, kiedy miało miejsce wystąpienie Marcina Lutra, głoszącego swoje słynne „Tery o odpustach”. Między innymi żądał Marcin Luter tłumaczenia Biblii na języki narodowe i odejścia od „pieniężnych” ofiar za odpuszczenie grzechów. Ruch reformacji stał się
REMINISCENCJA – reminiscencja literacka polega na przywołaniu w utworze innego utworu w formie cytatu, trawestacji (przekształcenia) lub za pomocą podobieństwa w ujęciu kompozycyjnym. Wykrycie w tekście reminiscencji wymaga już pewnego oczytania i znajomości literatury, zwłaszcza gdy przywołany fragment cudzego dzieła jest „wpleciony” w tekst, a nie wyróżniony cudzysłowem.
RETARDACJA – chwyt polegający na „zatrzymaniu akcji”, z reguły w emocjonującym momencie – opóźnienie następnego zdarzenia lub nawet odsunięcie rozwiązania w tym celu, aby spotęgować zaciekawienie odbiorcy, spowodować wzrost napięcia akcji. Retardacja często jest stosowana w eposie (autor odsuwa wydarzenie, wprowadzając np. szczegółowy opis stroju bohaterów, czy jak w Iliadzie – opis tarczy Achillesa) i w powieści realistycznej, w której często można zaobserwować chwyt opóźnienia akcji dokonany za pomocą wplecionego
RETORYKA – sztuka mówienia, teoria wymowy i oddziaływania na odbiorcę. Niegdyś była, jako sztuka wyzwolona, jednym z „przedmiotów” nauczania, stanowiła także samodzielną dyscyplinę wiedzy. Dziś retoryka przydaje się do układania przemówień, umiejętności tworzenia i wypowiadania publicznych wypowiedzi.
RETROSPEKCJA – cofnięcie w czasie, „spojrzenie wstecz” bohatera, występuje często w powieści lub w filmie. Nie polega jedynie na krótkotrwałym wspomnieniu, lecz na przywołaniu całej akcji, odcinka biografii z przeszłości. Zdarza się, że retrospekcja jest chwytem organizującym całość utworu – np. w filmie, gdy na początku poznajemy bohatera jako starego już człowieka i wraca on myślą do swojego dzieciństwa, by prześledzić całą biografię. W powieści pt. W poszukiwaniu straconego czasu
ROKOKO – styl w sztuce europejskiej, uważany za ostatnią fazę baroku, „przeniesiony” ze sztuk plastycznych także do literatury, modny na dworze króla Ludwika XV. Styl ten w sztukach plastycznych i w architekturze rozwijał się w latach 1720-1780; choć rodem z Francji, objął całą Europę. Nazwa rokoko ma bardzo wdzięczny rodowód – pochodzi od rocaille = specyficznej muszli, zdobiącej grotę. Nurt bardzo wytworny, subtelny, salonowy, całkowicie wolny od dydaktyzmu. Podstawowa wartość
ROMANTYZM – termin ten funkcjonuje przede wszystkim jako nazwa okresu literackiego, trwającego w Polsce w latach 1818 (1822)-1864. Praktycznie zapoczątkował romantyzm Adam Mickiewicz zbiorem Ballady i romanse (1822), a za teoretyczny początek uważa się dzieło Kazimierza Brodzińskiego pt. O klasyczności i romantyczności (1818). Za zakończenie tej epoki przyjmuje się rok 1864 – datę upadku powstania styczniowego. Romantyzm w Polsce stał się okresem szczególnie znaczącym, gdyż ideały ogólnoeuropejskie (uczuciowości, duchowości, metafizyki)
ROZRACHUNKI INTELIGENCKIE – autorem terminu jest Kazimierz Wyka, który w ten sposób określił główny nurt w powojennej literaturze. Zaraz po drugiej wojnie światowej, szereg twórców poddało rewizji polski sposób myślenia i mit polskiego inteligenta, patrząc na ów problem przez pryzmat wojny i jej skutków. Czy inteligencko-polski sposób myślenia poniósł klęskę w kataklizmie wojny? Na to pytanie próbują odpowiedzieć, a także spojrzeć w przyszłość pisarze tego nurtu: Jerzy Andrzejewski, Stanisław Dygat,
SACRUM – oznacza „świętość”. Mianem tym określamy coś, co jest święte w świadomości danego społeczeństwa – mogą to być nawet ustne mniemania z zakresu religii, przedmioty kultu religijnego, osoby święte, miejsca święte i czas świąt. Sacrum w naszej kulturze – czyli świętą księgą – jest Biblia. Z kolei, jeśli jest mowa o „desakralizacji sacrum”– np.w poezji Mirona Białoszewskiego, chodzi o takie ujęcie czy sposób przedstawienia, które odbiera danej rzeczy, osobie,
SAGA – nazwa tego gatunku literackiego pochodzi z Islandii i oznacza opowieść o znanym bohaterze legendarnym lub historycznym. Jest to gatunek, który najpierw funkcjonował w tradycji ustnej i był bardzo popularny w epoce średniowiecza. Dziś termin „saga” kojarzymy z jej jednym rodzajem – to znaczy z sagą rodzinną – czyli dziełem przedstawiającym losy wielu pokoleń danej rodziny. Przykładem są powieści osnute wokół dziejów rodziny – np. Buddenbrookowie Tomasza Manna.
