POJĘCIOWNIK
STYLIZACJA – występuje wówczas, gdy autor danego tekstu literackiego, celowo i świadomie, wprowadził do tego tekstu środki językowe pochodzące z: dawnych epok, gwar, dialektów czy specyficznych środowisk. Są to zatem zabiegi, które przekształcają zwykły tekst w czyjąś, konkretną wypowiedź. Wśród rodzajów stylizacji wyróżniamy: archaizację (tekst upodobniony do języka dawnych czasów), dialektyzację (tekst przypomina mowę danego regionu), stylizacja na język środowiskowy – np. uczniowski, złodziejski, żeglarski. Przykładem powieści o stylizacji archaicznej
SURREALIZM – patrz → nadrealizm
SYMBOL – jest to motyw literacki lub zespół motywów: obraz, znak, pojęcie, scena, osoba, zdarzenie, które niosą ukryte głęboko treści, oprócz reprezentowania siebie, posiadają jeszcze inny „ładunek znaczeniowy”, przenośny i ku niemu kierują myśl czytelnika. Inaczej mówiąc, symbol to jest „coś co oznacza jeszcze coś prócz siebie”. Cechą symbolu jest jego niejednoznaczność, dlatego rozpoznanie go otwiera przed odbiorcą możliwość rozmaitych interpretacji, z których żadna nie będzie ostateczna. Prawidłowa interpretacja utworu wymaga
SYMBOLIZM – prąd literacki, którego nazwa pochodzi od ogłoszonego w 1886 r. na tamach Le Figaro manifestu Jeana Moreasa Le Symbolisme. Prąd ten ukształtował się pod koniec XIX wieku we Francji i w Belgii, a nazwa symbolizm eksponuje tendencję twórców tej epoki (zresztą bardzo rozpowszechnioną) do wyrażania swych myśli za pomocą → symbolu, zarówno na na płótnie jak i w literaturze: poezji i prozie. Podstawą symbolizmu było przekonanie, że rzeczywistość
SYMULTANIZM – technika w prozie XX wieku polegająca na równoczesnym prezentowaniu wydarzeń, które są od siebie niezależne, dzieją się zupełnie oddzielnie i w różnych miejscach. Jest to ogarnięcie jak gdyby „okiem kamery” kilku punktów tak, aby narzucić odbiorcy wyraźnie ich jednoczesność. Jest to technika stosowana często w filmie – kiedy na ekranie oglądamy np. przekrój wieżowca i rozmaite sceny w różnych mieszkaniach lub kiedy ekran podzielony jest na mniejsze klatki
SYNEKDOCHA – rodzaj metonimii oparty na zależnościach ilościowych między zjawiskami lub rzeczami (część zastępuje całość albo całość część). Przykłady: „grób liliją zasiewa” (jedna „lilija” zamiast „lilijami”), „łza spływa jej po policzkach” zamiast „łzy płyną jej po policzkach”. „od takich modłów bieleje włos” (włos zamiast włosy), „kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła” (wąż zamiast węże). Daje to pewien subtelny efekt innego nastroju, pogłębia wyrażane emocje, „upoetycznia” wypowiedź.
SYNKRETYZM – zespolenie w danym utworze wielu elementów należących do różnych (czasem kontrastowych) systemów: filozoficznych, estetycznych, literackich. Dzieło synkretyczne to dzieło, które zawiera i godzi w swojej kompozycji te rozmaite elementy. Synkretyzm był cechą charakterystyczną dla gatunków romantycznych, takich jak powieść poetycka czy dramat romantyczny. Mieliśmy tam do czynienia z przemieszaniem i połączeniem różnych rodzajów literackich: np. w Konradzie Wallenrodzie – do epiki należy np. Pieśń Wajdeloty, z kolei podział
SZEKSPIRYZM – w epoce romantyzmu rozpowszechniły się na gruncie literackim tendencje nawiązujące do twórczości Williama Szekspira, przywołujące motywy szekspirowskie w treści utworów a także w sposobie komponowania dramatów (porównaj. → hamletyzm). Podobnie jak Szekspir, twórcy romantyzmu czerpali tematy ze starych kronik i przekazów historycznych, kształtowali podobnych bohaterów – powodowanych silnymi namiętnościami, a także wytwarzali analogiczną atmosferę dramatów. Szczególnie pokrewieństwo to widać w kompozycji dramatu romantycznego i szekspirowskiego, oba typy odrzucają
TENDENCYJNA LITERATURA – z reguły chodzi o ”powieść tendencyjną” rozpowszechnioną w dobie pozytywizmu, nastawioną na propagowanie jakiejś z góry ustalonej idei. Postacie takiej powieści oraz ich losy są tak ułożone, że udowadniają przyjęte założenia: np. wartość pracy w życiu człowieka. Powieść tendencyjna (podobnie jak wypowiedź tendencyjna czy film tendencyjny) nie musi ukazywać całej prawdy ani wszystkich aspektów sprawy – eksponuje potrzebne jej elementy, a te które mogłyby być argumentem przeciwnym
TEOCENTRYZM – główne założenie filozofii średniowiecza, które w centrum wszechświata i wszelkiego istnienia umieszcza Boga (theos = Bóg). Idei teocentryzmu podporządkowane zostały systemy filozoficzne (→ augustynizm), literatura i sztuka, które preferowały tematy sakralne, a także nauka. Konsekwencją teocentryzmu było podporządkowanie życia świeckiego Kościołowi oraz papiestwu, a co za tym idzie → uniwersalizm średniowiecza.
TEORIA SOKOŁA – najbardziej rygorystyczna zasada określająca budowę klasycznej noweli, utworzona od tytułu słynnego utworu Giovanni Boccaccia pt. Sokół. Jest to nowela skomponowana w ten sposób, że centralny motyw – ośrodek kompozycyjny – pojawia się w każdej fazie noweli i odgrywa dominującą rolę w rozwiązywaniu problemu. Motyw ten z reguły bywa wyniesiony do tytułu noweli. U Boccaccia tak właśnie jest: sokół towarzyszy głównemu bohaterowi na każdym etapie wydarzeń, stanowi dlań
TOMIZM – Jest to filozofia utworzona przez św. Tomasza z Akwinu (1227-74). Określa się ją jako harmonijną, bowiem św. Tomasz zakłada tzw. „rozumny ład świata” – wizję wielkiej harmonii, drabiny bytów, na której każde istnienie ma własne, celowe, naturalne miejsce wyznaczone przez Boga. Ujęcie świata jako wielkiego, symetrycznego i uporządkowanego dzieła boskiego zdominowało na wiele setek lat filozofię chrześcijańską i znalazło odbicie w wielu dziełach literackich.
TOPOS – słowo topos znaczy miejsce, natomiast najczęściej termin ten spotyka się w liczbie mnogiej: topika – czyli miejsca. Są to tzw. „miejsca wspólne” – czyli stałe, powtarzające się, wciąż powracające w literaturze obrazy i motywy. Wyraz „topika” często zamieszczany jest w tematach prac pisemnych i budzi wątpliwości uczniów – podczas gdy zwykle chodzi o wyróżnienie, zestawienie i opisanie stałych obrazów, tematów podejmowanych przez danego twórcę, czy w ogóle modnych
TOTALITARYZM – (totalis = całkowity). Pojęcia totalitaryzm używa się na określenie zasady działania systemów, które w sposób całkowity ingerują w życie człowieka, określają życie społeczne, kulturalne i polityczne, oparte na rozbudowanym systemie kontroli, ograniczaniu praw człowieka i prześladowaniu wszelkich przeciwstawnych systemowi tendencji. Przykładem systemów totalitarnych były: faszyzm i stalinizm, które doprowadziły do powstania obozów koncentracyjnych i całkowitym zniewoleniu ludzi myślących inaczej, oparcia funkcjonowania państwa tylko na posłuszeństwie wobec władz. Totalitaryzm
TOWIANIZM – zespół poglądów wyznawanych przez Koło Towiańczyków, skupione w Paryżu wokół Andrzeja Towiańskiego, do którego należał jako gorący zwolennik Adam Mickiewicz, a także przez pewien czas Juliusz Słowacki. Towiański głosił specyficzny mesjanizm, zapowiadający rychłą odnowę Europy, lecz nakazujący Polakom czekać i cierpieć w milczeniu. Andrzej Towiański miał ogromny wpływ na żonę Mickiewicza, kobietę chorą psychicznie, której seanse z Towiańskim przynosiły pewną poprawę zdrowia. ‘Tym niemniej, Andrzej Towiański jest dziwną
TRAGIZM – jest to cecha dzieła literackiego, charakterystyczna dla tragedii, lecz pojawiająca się także w innych gatunkach, polegająca na takim ułożeniu losów bohatera, że musi on dokonać wyboru pomiędzy dwoma równorzędnymi racjami, lecz każda jego decyzja pociągnie za sobą złe skutki. Jest to kategoria ukształtowana w epoce starożytnej, przypisana tragedii greckiej. Za konkretny przykład tragizmu może posłużyć osoba Kreona z Antygony Sofoklesa – musi on wybrać pomiędzy uczuciem rodzinnym a
TREN – gatunek literacki uprawiany już w starożytności jako pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, sławiąca czyny zmarłego i głosząca chwałę jego zalet i zasług. Twórcy greccy (Simonides i Pindar) oraz rzymscy (Owidiusz) pisali wiersze, w których opłakiwali śmierć wielkich i sławnych osób. Treny włoskich humanistów poświęcane były już najbliższym (Francesco Petrarka – liryki po śmierci Laury), lecz przestrzegano w nich jeszcze zaleceń starożytnej poetyki. W polskiej literaturze rozpropagował i utrwalił go
TURPIZM – czyli „pochwała brzydoty”. Mianem turpizmu określa się nurt w polskiej poezji współczesnej, który rozwinął się po 1956 roku Do orientacji tej zaliczamy Stanisława Grochowiaka, a także Mirona Białoszewskiego i Tadeusza Różewicza. Włączyli oni w obręb poezji brzydotę, chorobę, śmierć i kalectwo, zjawiska rozkładu i zniszczenia, fascynację śmiercią. Turpiści dokonali tego celowo, wręcz programowo, głosili bowiem, iż aby poezja mogła powiedzieć prawdę – musi być także antyestetyczna. Powyższy program
TYRTEIZM – termin pochodzi od Tyrteusza – poety i wodza greckiego z VII w. p.n.e., który wsławił się w bitwie pod Messeną. Stworzył on wzorzec poety-żołnierza, który łączy słowo i czyn, tworzy poezję patriotyczną i sam bierze udział w walce – taką właśnie postawę określa się mianem tyrteizmu. Natomiast poezja zagrzewająca do walki, opiewająca czyny bohaterów i wzbudzająca w słuchaczach emocje patriotyczne – nosi nazwę poezji tyrtejskiej. Ten typ poezji
TYTANIZM – postawa człowieka, który dokonuje nadludzkiego wysiłku, właściwego tytanom – czyli mitologicznym olbrzymom. Znajdujemy często tytanizm w literaturze romantycznej i nawiązującej do mitu bohatera romantycznego – dźwigającego na sobie brzemię świata i usiłującego nadludzkim wysiłkiem dokonać aktu zbawienia lub uratowania od katastrofy ludzkości.
