UKŁAD ROZKWITANIA – jest to nowatorska technika w tworzeniu poezji wprowadzona przez Tadeusza Peipera, a kontynuowana przez Juliana Przybosia. Polega ona na stopniowym rozwijaniu początkowego, pierwszego elementu – zdania albo nawet słowa. To pierwsze, surowe zdanie, dopełnia się kolejnymi określeniami – i stąd układ niejako „rozkwita”, staje się coraz bogatszy, coraz szerzej rozbudowuje zawartą we wstępie myśl.
UNIFORMIZM – ujednolicenie, „ubranie wszystkich w jeden uniform”, pozbawienie ludzi indywidualizmu, jednostkowości i odrębności. Jest to temat często podejmowany w literaturze, zwłaszcza tej walczącej o prawo człowieka do samodzielności i indywidualizmu, a nie wtłaczania go w mundur: żołnierza, urzędnika, ucznia, mieszczanina itp.
UNIWERSALIZM ŚREDNIOWIECZNY – jest cechą epoki wieków średnich. Polega na tym, że państwa średniowiecznej Europy podporządkowane były jednej (uniwersalnej) władzy kościelnej i świeckiej. Kościół dominował, gdyż wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował władca Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, które wyrosło na gruzach Imperium Rzymskiego. O uniwersalizmie świadczył również fakt, iż językiem „urzędowym”, wspólnym całej Europie – była łacina. A zatem uniwersalizm opierał się o trzy założenia: wspólnej
UTOPIA – termin ten pochodzi od słynnego dzieła Tomasza Morusa Utopia (1516), traktującego o wymyślonej wyspie Utopii, na której panuje idealny ustrój polityczny, wzorowo zorganizowane społeczeństwo, funkcjonujące w oparciu o sprawiedliwość i równość ludzi. Powyższa wizja, idealna tak, że aż niemożliwa do spełnienia, podejmowana była również jako temat w innych późniejszych utworach pisanych na wzór Utopii. Tymczasem do języka potocznego przymiotnik „utopijny” przeszedł jako: nierealny, idealistyczny, niemożliwy do spełnienia, baśniowy.
UTYLITARYZM – jest to jedno z programowych haseł pozytywizmu, postulujące „użyteczność” wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury. Literatura ma być utylitarna – to znaczy ma przynosić pożytek społeczeństwu, ma nauczać, krzewić prawe ideały, piętnować zło i wskazywać dobro – słowem ma być praktyczna. Utylitaryzm dotyczy także innych działań człowieka, bowiem człowiek stanowi trybik w wielkiej maszynie istnienia, i jego prawidłowe działanie jest konieczne dla całości funkcjonowania tej wielkiej machiny,
WALKA KLASYKÓW Z ROMANTYKAMI – słynny w literaturze polskiej spór – polemika między zwolennikami klasycyzmu (J. Śniadecki, K. Koźmian, L. Osiński,F.S. Dmochowski) a orientacją młodych romantyków (K. Brodziński, M. Mochnacki, A. Mickiewicz), który rozegrał się w latach 1818-1830. Spór dotyczył kształtu i założeń dotyczących literatury, a rozpoczął się od teoretycznej rozprawy Kazimierza Brodzińskiego pt. O klasyczności i romantyczności (porównaj → romantyzm). Autor przedstawił tam założenia poezji romantycznej: prostotę, uczucie, oryginalność,
WALLENRODYZM – jest to postawa człowieka, który poświęca się walce o słuszną ideę – np. o wolność kraju, lecz żeby osiągnąć swój cel, musi użyć nieetycznych środków, metod podstępu i zdrady – nagannych moralnie. Pierwowzorem takiej postawy był tytułowy bohater powieści poetyckiej Adama Mickiewicza – Konrad Wallenrod. Z pochodzenia Litwin, za młodu porwany i wychowywany przez Krzyżaków, powrócił do ojczyzny, ożenił się z Aldoną – córką władcy litewskiego, lecz zdawał
WELTSCHMERZ – oznacza dosłownie „ból świata”. Jest to jedna z postaw charakterystycznych dla ludzi początków romantyzmu. Weltschmerz – to odczuwanie bólu istnienia, bezcelowości, zła istniejącego na ziemi, melancholii i wyobcowania. Odczuciu bólu istnienia towarzyszyło wszechogarniające znudzenie, konflikt ze społeczeństwem. Dla ambitnego, wrażliwego człowieka często jedynym sposobem na uwolnienie się od tego bólu było samobójstwo. Głównym obiektem ataku i niechęci ludzi ogarniętych weltschmerzem były konwenanse i normy społeczno-moralne, określające pewne reguły,
WERTERYZM – model bohatera literackiego, a także pewnej postawy życiowej, wywodzący się od głównego bohatera głośnej powieści J.W. Goethego pt. Cierpienia młodego Wertera. Werter był człowiekiem niezwykle wrażliwymi uczuciowym, patrzył na świat przez pryzmat marzeń i poezji, odczuwał Weltschmerz i nie godził się z istniejącymi normami obyczajowymi (kochał Lottę – narzeczoną swojego przyjaciela Alberta). Werter kończy swoje życie samobójstwem. Ten typ bohatera najwyraźniej trafił w gusta czytelnicze i atmosferę epoki,
WIERSZ ŚREDNIOWIECZNY – jest to zwany inaczej wiersz zdaniowo-rymowy, o kompozycji typowej dla utworów średniowiecznych. Nazwa taka bierze się stąd, że w każdym wersie zamyka się całe zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, natomiast rymy w wierszu średniowiecznym uzyskane są przez powtarzalność formy gramatycznej np. czasownika w pierwszej osobie liczby mnogiej np: nosimy – prosimy. Jeżeli chodzi o ilość sylab w wersach – jest ona różna, choć w Bogurodzicy spotykamy pierwsze
WINKELRIED – „Polska Winkelriedem narodów” – takie hasło zamieszcza w Kordianie Juliusz Słowacki. Aby pojąć jego wymowę, trzeba znać historię średniowiecznego Winkelrieda. Był to rycerz, który wsławił się podczas walki Szwajcarów o niepodległość. W krytycznej chwili – przed murem wrogich lanc, Winkelried objął i wbił sobie w piersi tyle grotów, że przez wytworzoną lukę wdarli się jego towarzysze. Poświęcając swoje życie – umożliwił zwycięstwo Szwajcarów w bitwie pod Sempach. Natomiast
WITALIZM – pojęcie to wywodzi się z filozofii Henri Bergsona (→ bergsonizm) i stało się tendencją wielu kierunków artystycznych w pierwszej połowie XX wieku. Witalizm eksponuje siły życia (vitalis = żywotny) tkwiące w człowieku, energię życiową, która warunkuje i kierunkuje rozwój każdej jednostki. Jak widać witalizm stawia wyżej biologizm niż intelekt człowieka. Sztuka z kolei – według tego programu – powinna odtwarzać potok życia, jego barwy i zmienność, bez skrępowania
WIZERUNEK – inaczej „portret”. Był to gatunek bardzo rozpowszechniony w epoce renesansu, ukazujący wzory do naśladowania, portrety ludzi nienagannych, kierujących się cnotami. Wzór ten mógł to być polityk lub wierny poddany, dworzanin czy też ziemianin. Słynnym jest Mikołaja Reja Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego i Dworzanin polski Łukasza Górnickiego – dzieła polskiego odrodzenia.
WOJNA O WIOSNĘ – słynny spór poetycki, który miał miejsce w dwudziestoleciu międzywojennym. Skandal literacki polegał na tym, że student UW – Julian Tuwim opublikował w piśmie „Pro Arte et Studio” utwór poetycki pt. Wiosna, w którym dokonał całkowitego „zbrutalizowania” tego – najromantyczniejszego dotąd – tematu. Ukazał „wszeteczną nierządnicę, o twarzy wykrzywionej spazmem żądzy, o ciele pokrytym ranami i ropiejącymi wrzodami. Wiosna Twoja to wcielenie nie zmysłowości nawet, lecz rozpasanego
WOLTERIANIZM – jest to zjawisko, które objawiło się w literaturze, filozofii, kulturze całym szeregiem tendencji, ukształtowanych w dobie francuskiego oświecenia przez słynnego Woltera. Polegał wolterianizm na krytyce skostniałych instytucji, takich jak Kościół, monarchia, na łączeniu racjonalizmu z tolerancją i liberalizmem, zwłaszcza w dziedzinie obyczajów. Na wzór Woltera używano także odpowiednich dla wyrażenia swoich myśli form: paradoksów, zaskakujących pomysłów, błyskotliwych polemik. Wolter był postacią reprezentatywną dla epoki oświecenia – stał się
ZŁOTE MYŚLI – sentencje, aforyzmy, → „skrzydlate słowa” zaczerpnięte z dzieł znanych autorów, zawierające prawdy moralne lub pouczenia, uderzające również trafnością formy i łatwo pozostające w pamięci, chętnie cytowane przez użytkowników danego języka.
ZLOTY WIEK – wg mitologii greckiej i rzymskiej historia świata została podzielona na wiek: złoty, srebrny, spiżowy i żelazny. Najdawniejszy – złoty – „był pierwszy wiek. Była wieczna wiosna, płynęły strugi mleka i słodkiego nektaru, a złoty miód ciekł z zieleniejącego dębu…” (Owidiusz). Jest to zatem dawna, rajska epoka dobrobytu i szczęścia, czas, który minął bezpowrotnie – i w takim znaczeniu złoty wiek funkcjonuje w świadomości ludzi. Każdy kraj zresztą
ŻAGARY – grupa poetycka, działająca w latach 1931-1934 w Wilnie, w skład której wchodzili: T. Bujnicki, S. Jędrychowski, H. Dębiński, A. Rymkiewicz, J. Zagórski, A. Gołubiew, J. Putrament i… Czesław Miłosz. Często zawartość ideową twórczości grupy określa się mianem → katastrofizmu. Żagaryści, skupieni wokół pisma „Żagary” – nawiązywali do tendencji neoklasycznych, lecz także do liryki romantyzmu, i poetyki symbolizmu. Samo słowo „żagary” jest wileńskim prowincjonalizmem i oznacza „chrust, suche gałęzie”.
ŻEROMSZCZYZNA – naśladownictwo sposobu pisania, a także postaw propagowanych w prozie Stefana Żeromskiego. W stylu naśladownictwo to wyrażało się wykorzystywaniem typowych dla Żeromskiego środków pisarskich, takich jak specyficzne słownictwo, liryzm prozy, emocjonalność wypowiedzi, skłonność do przesady. Natomiast w zakresie treści – naśladowcy pisarza przejmowali typy postaci społecznikowskich, takich jak Siłaczka czy Judym, bardzo charaktery–stycznych dla powieści Żeromskiego.
ŻYWOTY ŚWIĘTYCH – patrz → hagiografia