POJĘCIOWNIK
SARMATYZM – jest to pojęcie, którym nazywamy całokształt obyczajów i kultury szlacheckiej, całą szlachecką formację kulturową wykształconą w baroku, „modną” do połowy XVIII wieku, a oddziałującą nawet na świadomość narodową późniejszych epok. Sarmatyzm polegał na przeświadczeniu szlachty polskiej, iż pochodzi ona od starożytnych Sarmatów – dzielnych jeźdźców – spokrewnionych ze Scytami, ogromnie wojowniczych, którzy rzekomo mieli przywędrować nad Wisłę, osiedlić się tu i dać początek szlacheckiemu rodowi. Teorię tę oparto
SATYRA – gatunek literacki wywodzący się ze starożytności, który ośmiesza lub piętnuje okazywane w nim zjawiska – np. wady i przywary ludzkie, obyczaje pewnych środowisk, postawy modne w danym czasie. Najczęściej zawiera przestrogę, pouczenie i/lub przesłanie, jest więc gatunkiem dydaktyczno-moralizatorskim. Satyra działa na zasadzie „krzywego zwierciadła” – przedstawia rzeczywistość zdeformowaną komicznie, przez wyolbrzymienie lub pomniejszenie pewnej cechy lub zjawiska. Satyra wyraźnie przy tym prezentuje stosunek autora do sprawy: widać, że
SCHEMATYZM – takie ukształtowanie postaci literackiej, że natychmiast uderza czytelnika jej typ – schemat psychologiczny, jej „czarny” lub „biały” charakter Tym samym schematyzm jest działaniem bardzo uproszczonym, nastawionym na nauczanie czytelnika, ukazywanie mu negatywnych i pozytywnych wzorców. Schematyzm jako pojęcie pojawił się około roku 1950 – stał się wówczas regułą obowiązkową pisania powieści.
SCHOPENHAUERYZM – kierunek filozoficzny doby modernizmu, bardzo modny w Europie końca XIX wieku, pochodzący od myśli i poglądów Artura Schopenhauera, twórcy m.in. dzieła pt. Świat jako wola i wyobrażenie. Jest to filozofia bardzo pesymistyczna, będąca doskonałą bazą dla – dekadentyzmu. Schopenhauer stwierdza, iż życie człowieka pełne jest zabiegów i starań o podtrzymanie egzystencji – a i tak kończy się śmiercią; dążymy wciąż do szczęścia i nigdy go nie osiągamy; świat
SCHOLASTYKA – kierunek filozoficzny w średniowieczu, który udowadniał pewne racje, dogmaty religijne i główne prawdy Kościoła w specyficzny sposób: odwołując się do autorytetów, (np. Arystotelesa czy Ojców Kościoła) – jako niepodważalnych źródeł wiedzy lub snując abstrakcyjne analizy i teoretyczne dociekania bez oparcia w doświadczeniu czy nauce. Stąd potocznie mówi się „scholastyczny” – czyli szkolny, filozofujący, uznający głos danego autorytetu za jedyną prawdę, bez włączania własnej krytyki wobec tej prawdy czy
SCIENCE FICTION termin angielski, nazwa bardzo rozpowszechnionego kierunku fantastyczno-naukowego we współczesnej literaturze. Książki s.f. umieszczają swoją akcję w fantastycznej przestrzeni: np. w przyszłości lub na innej planecie, czy w innym typie cywilizacji technicznej. Poza tym proza s.f. jest podobna do prozy realistycznej, obserwuje człowieka w warunkach, w których został umieszczony, konstruuje rozbudowaną, często sensacyjną fabułę. Chociaż o początkach literatury tego typu mówimy już przy powieściach Juliusza Verne’a, to rozwój s.f.
SCJENTYZM – jedno z naczelnych haseł epoki pozytywizmu, propagujące potrzebę i wartość nauki (scientia = wiedza). Prawdziwa wiedza musi być poparta działaniem naukowym, doświadczeniem i konkretnymi wynikami badań – tu scjentyzm silnie wiąże się z → empiryzmem i → racjonalizmem, a także przyrodniczym materializmem. Poza tym idea scjentyzmu to postulat nauczania i oświecania warstw niższych, np. dzieci wiejskich – tu z kolei wiąże się ten termin z – pracą u
SCOTTYZM – technika pisania powieści, zwłaszcza historycznej, na wzór znanego angielskiego twórcy Waltera Scotta (Waverley, Ivanhoe), którego dzieła były chętnie tłumaczone, czytane i naśladowane w dobie polskiego romantyzmu. Scottyzm polega na umieszczeniu w powieści żywej, nawet awanturniczej akcji, w którą zostają wplątani fikcyjni – lecz „bliscy sercu czytelnika” bohaterowie. Za to tło akcji jest historycznie prawdziwe, nie tylko wydarzenia, lecz szczegóły obyczajowe, strój, pejzaże i życie codzienne ludzi. Motyw sensacyjnego
SECESJA – termin określający styl w europejskich sztukach plastycznych, który panował niepodzielnie w Europie na z przełomem wieków XIX i XX. Do motywów charakterystycznych dla secesji należą: falista linia, niezwykłe proporcje, częste są także wątki roślinne. Secesja zwróciła się przeciw XIX-wiecznemu naśladownictwu natury, a wprowadziła bogactwo ornamentyki, asymetrię i pastelowe barwy.
SENSUALIZM – jeden z nurtów filozoficznych epoki oświecenia, według którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysł owe np. smak, wzrok, węch, dotyk. Sensualny – znaczy zmysłowy. To zmysły mają być bodźcami i źródłem poznania świata. „Czego nie dotkniesz i nie zobaczysz – nie jest prawdą” – tak w wielkim uproszczeniu mogłaby brzmieć definicja sensualizmu (sensualis – „zdolny do odczuwania”).
SENTENCJA – wyraziste, trafne, celne sformułowanie, które skłania odbiorcę do natychmiastowego zgodzenia się z danym twierdzeniem, zawierającymi prawdę moralną lub filozoficzną. Niektóre sentencje przeszły do historii jako szczególnie trafne i „wpadające w ucho” – np. „Nikt nie jest wolny od mówienia bredni” – Montaigne.
SENTYMENTALIZM – kierunek literacki i umysłowy w drugiej połowie XVIII wieku, którego patronem był słynny Jean Jacob Rousseau. Głównym hasłem sentymentalizmu, pojęciem-kluczem stało się uczucie i natura. Literatura według tego ujęcia ma być ukazaniem wewnętrznego życia człowieka, jego prawdziwych uczuć, a także więzi międzyludzkich. Prąd ukształtował nowy typ bohatera literackiego: czułego, skłonnego do autoanalizy, przeciwstawiającego się mieszczańskiej moralności. Sentymentalizm charakteryzuje tkliwość, melancholia, nastrojowość, odrzucenie przesady i dekoracji a w jej
SIELANKA → (dawniej idylla) – utwór tematem swoim dotyczący życia wsi, pracy pasterzy, rolników, rybaków. Sielanka przedstawia złagodzoną, upiększoną wizję świata – radosnego, po–godnego, bez realistycznych obrazów. Odbija się to zresztą w naszej mowie potocznej, gdy mówimy np.”przestań z tą sielanką!” – czyli, nie upiększaj, powiedz również „czarne prawdy” o sprawie. Ze względu na budowę dzielimy sielanki na: epickie (monolog opowiadający wydarzenia, udramatyzowane (wyrażone dialogiem). Sielanka pochodzi ze starożytności –
SKAMANDER – grupa poetycka działająca w dwudziestoleciu międzywojennym (od początku lat 20.), a skupiająca poetów takich jak: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz i Kazimierz Wierzyński. Była to grupa oryginalna, która jako program głosiła… bezprogramowość. Poeci „Skamandra” zrezygnowali z redagowania obowiązującego programu, łączyły ich głównie poglądy na temat miejsca poezji we współczesnym świecie, przyjaźń i sposób życia. Grupa ta wywodzi się z tzw. „pikadorczyków” – czyli poetów organizujących
Socrealizm – kierunek w radzieckiej literaturze i sztuce, oficjalnie zadekretowany w 1934 r. na zjeździe pisarzy ZSRR, uznawany za jedynie dopuszczalny i określany jako metoda twórcza, następnie przeniesiony do krajów realnego socjalizmu. W Polsce obowiązywał od 1949 do 1955 r. Realizm socjalistyczny był formą podporządkowania wszelkich dziedzin twórczości artystycznej potrzebom ideologicznym i propagandowym partii komunistycznej, stając się klasycznym przykładem sztuki totalitarnej. Socrealizm czynił z dzieła sztuki narzędzie propagandy. To ze
SOWIZDRZAŁ – słynny bohater literatury plebejskiej, wesołek, frant, błazen, figlarz, który od epoki średniowiecza występuje w różnych wcieleniach i przyjmuje różne imiona np. Marchołt. Sowizdrzał reprezentuje ludową mądrość i spryt, mimo udawanej głupoty i podkreślanej zawsze brzydoty. Płata on figle ludziom których spotyka, wdaje się w dyskusje z możnymi tego świata, zawsze prezentuje trafną wizję – choć nie unika w swoich wypowiedziach sprośności i „ukazywania świata na opak”. Literatura sowizdrzalska
SPLEEN – termin przeniesiony do polszczyzny z języka angielskiego, oznaczający stan zmęczenia duchowego, przygnębienia, zniechęcenia. Motyw spleenu (splinu) podejmują poeci modernistyczni, zwłaszcza Charles Baudelaire, autor wierszy takich jak: Padlina, Albatros, Spleen – podejmujących tematy dekadenckie. Pomijając literaturę, słowo „spleen” przeniknęło do mowy potocznej w tym samym znaczeniu: „ogarnął mnie spleen” oznacza: „nie chce mi się żyć, popadłem w skrajny pesymizm”.
STOICYZM – jest to nurt filozoficzny, utworzony w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, należący do nurtów materialistycznych. Filozofia ta opiera się o założenie, że człowiekiem nie powinny rządzić namiętności, uczucia i nastroje – lecz rozum. Człowiek powinien żyć mądrze, zgodnie z rozumem i naturą, postępować etycznie, zachować swą duszę w stanie harmonii i spokoju.Osiągnąć szczęście – to według stoików zachować równowagę duchową, powagę, spokój i trzeźwość umysłu wobec
STRUMIEŃ ŚWIADOMOŚCI – jest to odmiana – monologu wewnętrznego, ukształtowana na przełomie wieków XIX i XX, a użyta i rozpropagowana przez Jamesa Joyce’a w słynnej powieści pt. Ulisses. Jest to specyficzna odmiana monologu wewnętrznego – ma bowiem być odtworzeniem biegu myśli i skojarzeń, wiernym zapisem procesu myślenia bohatera – co daje odbiorcy wiedzę o wnętrzu tej postaci przy całym nieuporządkowaniu tego właśnie… „strumienia świadomości”. Wprowadzenie takiej techniki do powieści zrewolucjonizowało
STURM UND DRANG – „burza i napór” w dosłownym tłumaczeniu z języka niemieckiego. W literaturze funkcjonuje raczej określenie: „okres burzy i naporu” a odnosi się do preromantycznego nurtu w Niemczech, z którym związani byli m.in. Johann Wolfgang Goethe (Cierpienia młodego Wertera), Friedrich Schiller (Zbójcy. Rękawiczka), przypadającego na 70. i 80. lata XVIII wieku. Okres „burzy i naporu” – tzw. „wrzenia młodych” głosił wyższość geniuszu poetyckiego i natchnienia nad regułami i
