Uwaga
Topos (topika, loci communes – miejsca wspólne) to odwieczny motyw, temat, sposób ujęcia powtarzający się w tekstach kultury.
Średniowieczny motyw matki cierpiącej
Takim toposem jest postać matki cierpiącej po utracie dziecka, kochającej nad życie swoje potomstwo. Z mitów starożytnej Grecji znana jest choćby Demeter, która na pół roku pogrążała się w smutku, ponieważ opuszczała ją córka Kora, czy Niobe, która skamieniała po śmierci czternaściorga dzieci.
W kulturze średniowiecza, kształtowanej przede wszystkim przez Biblię i tradycję chrześcijańską, uosobieniem matki kochającej i cierpiącej jest Maryja, Matka Chrystusa.
Od XIV w. rozpowszechnia się w plastyce (malarstwie, rzeźbie) pieta, czyli wyobrażenie Madonny ze zwłokami Chrystusa na kolanach. Znajdujemy ten motyw na freskach Giotta, obrazie Belliniego… W XV i XVI w. sięgało po ten temat wielu wybitnych twórców. Najbardziej znana jest rzeźba Michała Anioła.
Aż go utrafił Michał Anioł
Młotem miażdżąc
Marmurowy ochłap trupiego ciała,
Które podtrzymuje pod ramiona
Matka Bolesna,
Gdy syn jej nie mógł udźwignąć
Własnej nieludzkiej świętości.
(Leopold Staff, Portret)
Średniowieczny motyw matki cierpiącej
(Matki Bożej cierpiącej pod krzyżem Chrystusa) przedstawia łacińska pieśń autorstwa włoskiego poety Jacopone da Todi (XII – XIII w.) Stabat Mater Dolorosa (Stała Matka Boleściwa). W literaturze polskiej motyw ten podejmuje piękny utwór liryczny Lament świętokrzyski.
Autorzy obu średniowiecznych utworów wykraczają poza tekst Biblii – św. Jan przekazuje tylko informację, że Maryja stała pod krzyżem Chrystusa, nic nie mówi jednak o jej uczuciach. Maryja musi patrzeć na męczeńską i hańbiącą śmierć Syna. W pieśni Stabat Mater o tym, co czuje Matka, mówi podmiot liryczny, który Jej głęboko współczuje i pragnie również dzielić cierpienia z Nią i ukrzyżowanym Jezusem.
Stoi Matka obolała,
Łzy pod Krzyżem przepłakała,
Gdy na krzyżu Syn jej umrze.
Matko, źródło ukochania,
Daj mi siłę współczuwania
Twym bólom, żalom Twym
Uwaga!
- Liryczne wersje lamentów powstawały w językach narodowych, także w języku polskim.
- Lamenty Maryi to odmiana średniowiecznego gatunku zwanego planktem (planctus – płacz, lament, narzekanie). Takie wierszowane utwory poświęcone wyrażaniu żalu po zmarłym były zakorzenione już w tradycji starożytnej, jednak trzeba pamiętać, że plankty średniowieczne nie są prostą kontynuacją antycznych neniów, epidediów czy epitafiów.
Zobacz:
Zaprezentuj sposoby wyrażania cierpienia matki w Lamencie świętokrzyskim