Od XIV wieku polska szlachta otrzymała szereg przywilejów. Zapewniły jej one dominującą pozycję w państwie do końca istnienia Rzeczypospolitej, czyli do 1795 roku.
Czym były przywileje?
To akty prawne wydawane przez monarchę. Nadawano w nich określone uprawnienia poszczególnym osobom lub całym stanom (np. ogółowi szlachty).
Dlaczego królowie nadawali przywileje szlachcie?
Nadawanie przywilejów zapewniało monarchom przychylność szlachty. Szlachta otrzymując korzystne dla niej prawa, nie występowała przeciw królowi. Władca miał więc zapewniony spokój w kraju i poparcie. Przywileje były umowami, na których zyskiwały obie strony: król – bo zyskiwał zgodę na realizację swoich zamiarów, szlachta – bo otrzymywała konkretne korzyści.
Jakie były postanowienia przywileju budzińskiego?
Król Węgier, Ludwik, wyznaczony na następcę tronu po Kazimierzu Wielkim, aby uzyskać poparcie szlachty w roku 1355, nadał w Budzie (stąd nazwa) przywilej. Obiecywał w nim:
- nie pobierać nadzwyczajnych podatków;
- w czasie podróży po ziemiach polskich utrzymywać siebie i swój dwór z własnych środków, a nie obciążać tym szlachty;
- w przypadku, gdy polska szlachta uczestniczyłaby w wyprawach wojennych poza granicami kraju, monarcha był zobowiązany do wynagrodzenia poniesionych przez nią strat.
Jaki jeszcze inny przywilej nadał Ludwik Węgierski?
Przywilej koszycki (1374 r.). Ludwik chciał osadzić swoją córkę na polskim tronie i za taką obietnicę „zapłacił” szlachcie kolejnym przywilejem. Postanowienia przywileju koszyckiego to:
- Król miał otrzymywać od szlachty jeden stały podatek. Wynosił on 2 grosze od łanu. Gdyby monarcha potrzebował więcej pieniędzy, to musiałby uzyskać na to zgodę szlachty. W ten sposób przedstawiciele stanu rycerskiego mogli wywierać nacisk na władcę, gdy ten znalazł się w trudnej sytuacji finansowej.
- Król musiał wykupywać z niewoli szlachciców, którzy dostali się do niej podczas zagranicznej wyprawy wojennej.
- Szlachtę zwolniono z obowiązku pomocy w budowaniu zamków. Król musiał z własnych pieniędzy opłacać wznoszenie budowli.
Jakie przywileje ogłosił Kazimierz Jagiellończyk?
Były to akty nadane w Cerekwicy i Nieszawie w 1454 roku. Król zobowiązał się, że odtąd nie będzie rozpoczynał wojen ani ustanawiał nowych podatków bez zgody szlachty wyrażonej na sejmikach. Dzięki tym przywilejom szlachta ugruntowała swoją przewagę polityczną.
Czego dotyczył przywilej piotrkowski z 1496 r.?
Nadany przez króla Jana Olbrachta przywilej ustanawiał, że tylko jeden chłop mógł w ciągu roku opuścić wieś. W ten sposób zagwarantowane zostało przywiązanie chłopów do ziemi. Miało to olbrzymie znaczenie, gdyż zapewniało szlachcie pracowników. Przywilej mówił także o tym, że tylko jeden członek rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód. W ten sposób ograniczono przenoszenie się chłopów do miast. Oprócz tego przywilej piotrkowski zwalniał szlachtę z płacenia ceł za przewożenie towarów, które pochodziły z własnych gospodarstw szlachty lub były sprowadzane na własne potrzeby. Przywilej ten wzmocnił pozycję gospodarczą tego stanu, a jednocześnie uderzył w mieszczan, którzy musieli płacić cło.
Czego dotyczyła konstytucja radomska?
Na sejmie zebranym w Radomiu (1505 r.) uchwalono konstytucję zwaną nihil novi (nic nowego). Od tej pory bez zgody senatorów i posłów ziemskich król nie mógł wydać żadnej nowej ustawy. Szlachta sprawowała teraz najwyższą władzę ustawodawczą.
W jaki sposób szlachta zdobyła przewagę nad mieszczaństwem?
Szlachta wywalczyła przywileje, które ograniczały prawa mieszczan. W 1496 roku mieszczanom zakazano kupowania i posiadania dóbr ziemskich. Tylko największe miasta w Polsce mogły posiadać takie dobra. W 1565 roku osłabiono pozycję mieszczaństwa, pozbawiając jego przedstawicieli dochodów płynących z prowadzenia handlu zagranicznego. Odtąd polscy kupcy nie mogli wywozić za granicę towarów wyprodukowanych w kraju. Przywilej taki mieli tylko kupcy cudzoziemcy. Im także pozwolono na sprowadzanie do Polski wyrobów zagranicznych. Teraz to polska szlachta sprzedawała bezpośrednio zagranicznym kupcom zboże i inne produkty rolne, bardzo dobrze na tym zarabiając. Mieszczanie stracili dochody z pośredniczenia między szlachtą a zagranicznymi kupcami.
W XVI wieku mieszczanie utracili także możliwość walki o poprawę swego położenia. Nie mieli bowiem swojej reprezentacji w sejmie, gdzie decydowano o najważniejszych dla Rzeczypospolitej sprawach. Tylko mieszczanie kilku miast (np. Krakowa, Wilna, Lwowa) wysyłali posłów na sejmy, ale ci nie mieli prawa głosowania.
Kiedy cała szlachta uzyskała prawo wyboru króla?
W 1572 roku zmarł król Zygmunt August. Był to ostatni przedstawiciel dynastii Jagiellonów panującej w Polsce od Władysława Jagiełły. Rozpoczął się okres wolnych elekcji, czyli wyborów monarchów przez polską szlachtę. Właśnie w czasie bezkrólewia w 1572 roku przyjęto zasadę elekcji viritim, czyli prawo do bezpośredniego wyboru króla przez każdego szlachcica. Szlachta polska była dumna z takiego przywileju. Tylko ona w całej Europie decydowała, kto będzie nią rządził. Kandydaci do polskiego tronu prześcigali się w obietnicach składanych szlachcie. Tak naprawdę okazało się jednak, że o wyborze królów decydować zaczęli wkrótce magnaci, czyli wielcy panowie. Posiadali oni olbrzymie majątki, mieli wpływy i to decydowało o ich przewadze nad szlachtą. Uzależniali ją od siebie i doprowadzili do tego, że to oni ustalali, kto będzie polskim królem. Mimo to szlachta aż do upadku Rzeczypospolitej (czyli do ostatniego rozbioru w 1795 roku) żywiła złudne przekonanie, że to ona decyduje o wyborze monarchy i że zajmuje w kraju uprzywilejowaną pozycję.
Czego dotyczyły przywileje wydane za panowania Władysława Jagiełły?
- Przywilej piotrkowski (1388 r.)
Postanowienia
Każdy szlachcic będzie otrzymywał wynagrodzenie w okresie pełnienia służby wojskowej.
- Przywilej czerwiński (1422 r.)
Postanowienia
Zapewniał nietykalność majątkową każdego szlachcica: władca nie mógł odtąd konfiskować, czyli zagarniać, majątku należącego do szlachcica, jeżeli nie zapadł w tej sprawie wyrok sądowy, w którym znajdowało się takie postanowienie. Przedstawiciela stanu rycerskiego nie można też było uwięzić ani ukarać bez prawomocnego wyroku wydanego przez sąd.
- Statut wydany w Warcie (1423 r.)
Postanowienia
Pozwalał usuwać ze wsi sołtysów, którzy nie wywiązywali się ze swych zobowiązań finansowych wobec szlachty.
- Przywilej jedlneński (1430 r.) i krakowski (1433 r.)
Postanowienia
Przywileje wydane w Jedlni i Krakowie potwierdziły nietykalność majątkową szlachty (konieczny był wyrok sądu) i rozszerzyły jej prawa na ziemie ruskie. Przywilej krakowski zagwarantował szlachcie, że tylko jej przedstawiciele mogą zostać dostojnikami kościelnymi.
Zapamiętaj!
Polska szlachta umiejętnie walczyła o swoje prawa. Występowała z żądaniami wobec monarchów solidarnie, jako cały stan, w przeciwieństwie do mieszczan. Mieszczanie bardzo często rywalizowali między sobą, co utrudniało im zdobycie korzystnych przywilejów.
W jaki sposób szlachta strzegła swej uprzywilejowanej pozycji?
Szlachta polska dbała o to, by w jej szeregi nie przenikali ludzie nowi, pochodzący ze stanu mieszczańskiego lub z chłopstwa. W 1578 roku postanowiono, że tylko sejm (a zasiadała w nim szlachta) miał prawo nobilitacji, czyli nadania komuś szlachectwa.
Wyjątek stanowiły wojny: wtedy król mógł dokonywać nobilitacji za męstwo wykazane na polu bitwy.
Aż do końca istnienia Rzeczypospolitej (1795 r.) bardzo niewiele osób zaszczycono przyznaniem tytułu szlacheckiego.
Kiedy ustalono wymiar pańszczyzny?
Pańszczyzną nazywano darmową pracę chłopów wykonywaną na rzecz panów w ich dobrach. W XVI wieku w Polsce szlachta potrzebowała taniej siły roboczej do prac w należących do szlachty folwarkach. Uprawiano tam głównie zboże, które wysyłano z Polski do Europy Zachodniej. W 1520 roku szlachta uzyskała w tzw. statucie toruńsko-bydgoskim ustalenie wymiaru pańszczyzny obowiązującej chłopów: odtąd wynosił on jeden dzień pracy w tygodniu. Oznaczało to, że chłopi musieli pracować jeden dzień tygodniowo na ziemi pana, a w pozostałe mogli zajmować się swoimi gospodarstwami. Wkrótce wymiar pańszczyzny został powiększony.