Przyczyny
- Podłożem husytyzmu były zarówno sprzeczności społeczne, jak i konflikty narodowościowe, pogłębione krytyką stosunków w Kościele. W Czechach istniał silny żywioł miejski, w dużej mierze ubogi, skory do radykalnych wystąpień. Niezadowolona była drobna i średnia szlachta, uzależniona od zniemczonych bądź wręcz niemieckich wielmożów.
- Wśród niższego kleru potęgowała się krytyka gorszących układów wewnątrzkościelnych i nadużyć zniemczonej hierarchii.
- Również czeskie elity intelektualne protestowały przeciwko dominacji języka niemieckiego.
Prekursorami ruchu oraz idei Husa byli w XIV w. księża Jan Milicz z Kromieryża i Konrad Waldhauser oraz szlachcic Tomasz ze Stitnego. Popularnością na uniwersytecie praskim cieszyły się też nonkonformistyczne poglądy angielskiego filozofa i teologa Wiklifa. Liderem, a zarazem ideologiem ruchu krytycznego wobec rzeczywistości, stał się profesor praskiej uczelni, rektor wydziału sztuk wyzwolonych a zarazem duchowny, Jan Hus, potępiający niemoralność kleru i ucisk ludu przez możnych, postulujący równouprawnienie języka czeskiego, wzywający wreszcie do bojkotu zdemoralizowanych przedstawicieli Kościoła oraz do przyjmowania komunii pod dwiema postaciami.
Zwolennicy Husa z czasem stali się znaczącą siłą polityczną, z którą musiał liczyć się nawet król Wacław IV. Gdy jednak Hus skrytykował otwarcie papiestwo (1422 r.) i na Pragę nałożony został interdykt (zakaz odprawiania obrzędów religijnych na danym terenie), Wacław wygnał lidera ruchu kościelnej i narodowej odnowy ze stolicy. Na prowincji Hus zdobył nowych zwolenników wśród chłopstwa. Sławny już kaznodzieja praski został nagle zaproszony do Konstancji na sobór, w celu przedstawienia swych poglądów. Mimo że król niemiecki, Zygmunt Luksemburczyk (brat Wacława IV) zagwarantował Husowi listem żelaznym bezpieczeństwo – duchownego uwięziono, skazano i 1415 r. spalono na stosie, co stanowi jedną z najbardziej haniebnych kart w dziejach Kościoła.
Śmierć Husa przyspieszyła wybuch: w 1419 r. grupa jego radykalnych zwolenników wtargnęła do ratusza praskiego i wyrzuciła przez okno lojalnych wobec władz rajców.
Wkrótce umarł Wacław IV. Husyci, oskarżający brata i następcę zmarłego – Zygmunta o spowodowanie śmierci swego lidera, odmówili uznania jego praw do tronu. Zygmunt z kolei odrzucił możliwość kompromisu z umiarkowanym odłamem husytów, co scementowało zróżnicowany społecznie ruch. Gdy Luksemburczyk uderzył na Pragę – poniósł klęskę pod Witkową Górą (1420 r.). Autorem zwycięstwa był Jan Żiżka z Trocnova. Husyci sformułowali w owym czasie swój polityczny i religijny program, zwany artykułami praskimi. Domagali się:
- prawa swobodnego głoszenia „słowa bożego”,
- komunii św. pod dwiema postaciami (utaque specie),
- sekularyzacji dóbr kościelnych,
- karania grzechów śmiertelnych przez władzę świecką.
Narażeni na ciągłe ataki o charakterze „krucjat”, do których wzywali pospołu Zygmunt i papiestwo, husyci wypracowali własną, skuteczną technikę walki: był to obsadzony dobrze uzbrojoną piechotą ruchomy tabor złożony z połączonych łańcuchem wozów bojowych.
Sejm w Czesławiu (1421 r.) definitywnie pozbawił Zygmunta tronu. Zaoferowano go królowi polskiemu Władysławowi Jagielle. Ten, nie chcąc być posądzonym o sprzyjanie heretykom, zaproponował na tron czeski swego stryjecznego brata – Witolda. Litewski władca wysłał do Czech swego namiestnika – Zygmunta Korybutowicza, który nie uzyskał jednak uznania husytów, m.in. Żiżki (1422 r.).
Po zgonie Żiżki na czele armii stanął Prokop (eksksiądz) zwany Wielkim. Rozgromił on kilka wielkich krucjat: w 1426 r. pod Usti nad Łabą, w 1427 pod Tachowem, w 1431 pod Domażlicami.Od 1428 r. organizował wypady na terytorium wroga: Morawy, Śląsk, Miśnię, Turyngię i Bawarię (Norymberga). W porozumieniu z Polską jedna z tych wypraw – skierowana przeciwko wspólnemu wrogowi – Krzyżakom – dotarła w 1433 r. nad Bałtyk.
Wśród husytów narastał wewnętrzny spór między radykalnym nurtem, dążącym do głębokich społecznych przeobrażeń a wycieńczonym wojną odłamem umiarkowanym, pragnącym kompromisu z Zygmuntem (od 1433 r. cesarzem).
- W 1432 r., z inicjatywy umiarkowanych (utrakwistów) rozpoczęły się rokowania z soborem bazylejskim. Przyśpieszyło to podziały wśród Czechów i doprowadziło do wojny domowej.
- Pod Lipianami, w maju 1434 r. utrakwiści pokonali taborytów. Poległ m.in. Prokop Wielki. Jeszcze przez 3 lata z grupą ocalałych taborytów walczył Jan Rohacz, też ostatecznie pokonany i stracony.
- W 1436 r. zwycięscy utrakwiści doszli do porozumienia z cesarzem i królem Zygmuntem, który uznał 4 artykuły, czyli kompakty praskie, sformułowane na początku zmagań. Zapewniło to Czechom, aż do wojny 30-letniej, dużą autonomię, również w kwestiach wyznaniowych.