Źródła historyczne: definicje, podziały, rodzaje, interpretacja

Wiedzę o przeszłości czerpiemy ze Źródeł historycznych, stanowiących – najogólniej mówiąc – spuściznę dziejowego procesu. Odtworzenie jego przebiegu zależne jest od tego, jak potrafimy odczytać i zinterpretować źródło, będące zarówno odbiciem zachodzących niegdyś procesów, jak i wytworem swoich czasów.

W przeszłości oraz również współcześnie, w różny sposób usiłowano definiować źródła. Wśród ich mnóstwa zapoznajemy się z najnowszymi, rodzimymi ujęciami, zaproponowanymi przez profesorów Gerarda Labudę i Jerzego Topolskiego.

Według prof. Labudy źródła to wszelkie pozostałości psychofizyczne i społeczne, będące wytworem pracy ludzkiej, a zarazem uczestniczące w rozwoju życia społecznego (nabierają przez to zdolności odzwierciedlania tego rozwoju).

Z kolei prof. Topolski uważa za źródła wszelkie możliwości poznawania historycznego (bezpośredniego i pośredniego), tzn. wszystkie informacje o przeszłości społecznej, gdziekolwiek się znajdują, wraz z tym, co przekazują.

Profesor ujmuje przy tym dosyć szeroko przeszłość społeczną, której częścią są także warunki naturalne, a przede wszystkim życie i działalność człowieka. Wprowadza też rozróżnienie na tzw. źródła potencjalne i efektywne. Potencjalnym będzie wszystko to, z czego historyk może czerpać informacje o przeszłości, a efektywnym – sam zbiór informacji zaczerpniętych lub gotowych do zaczerpnięcia.

Trudno nawet sobie wyobrazić, jak wiele różnych rodzajów źródeł mamy do dyspozycji. Rozpocznijmy od środowiska geograficznego, które dostarcza nam pewnych informacji (choćby krajobraz ważny dla osadniczych procesów, przebieg szlaków komunikacyjnych, ludzkie ingerencje w środowisko), poprzez narzędzia pracy (od prehistorii do skomplikowanych urządzeń technicznych współczesności), po zabytki architektury. Obok tych materialnych pozostałości procesu dziejowego, dysponujemy niezwykle cennymi dla historyka źródłami pisanymi. Zaliczymy do nich najróżniejsze dokumenty, akta, księgi uposażeń, władz miejskich, rachunki miejskie bądź dworskie roczniki, kroniki, żywoty, pamiętniki, inwentarze dóbr, statuty, protokoły, stenogramy sejmowe, ustawy, prawa i wiele innych.

Inną grupę źródeł stanowić będzie ikonografia, czyli różnego rodzaju ryciny, obrazy, ozdobne pismo, widoki miast, zamków czy pałaców.
Jeszcze inną rodzinę stanowią

  • pozostałości numizmatyczne (pieniądze),
  • stragistyczne (różne pieczęcie),
  • heraldyczne (herby).

Specyficzne są źródła językowe, czyli nazwy przedmiotów, miejscowości, osób a nawet gwary, dialekty czy archaizmy słowne i gramatyczne, pozwalające wyodrębnić grupy etniczne i ustalić konkretne nazwy.

Współczesność przyniosła nam kolejne nowe rodzaje źródeł: film, radio i telewizję. Historycy posługują się też w wypadku badania najświeższej, niedawnej przeszłości ankietami, które rozsyłają lub przedstawiają osobom, świadkom i uczestnikom istotnych wydarzeń; nie trzeba specjalnie przypominać, że ewentualne pytania takiej ankiety należy dogłębnie przemyśleć, a do samych relacji podchodzić z dystansem.

Ponieważ egzaminy dojrzałości z historii będą teraz obejmować analizę źródła i wśród pytań dotyczących konkretnych tekstów wystąpi też kwestia rodzaju źródła, spróbujmy je uporządkować i podzielić.

Najbardziej popularne klasyfikacje to podziały na pisane i niepisane, potem bezpośrednie (bez narratora) i pośrednie (występuje narrator) oraz na nie adresowane i adresowane, a nawet na skierowane do współczesnego i do potomności. Istnieją jeszcze inne możliwe klasyfikacje, ale zostawmy je chwilowo w spokoju.

Dla nas najważniejsze będą źródła pisane, dzielone najczęściej na tzw. relacyjno-narracyjne oraz normatywne (aktowe). Spróbujmy wymienić podstawowe gatunki tych pierwszych.

Niezwykle wartościowe będą dla historyka i czytelników źródła historiograficzne z minionych epok w postaci m.in. różnorakich kronik (w Europie powstających od starożytności poczynając, w Polsce od Galla Anonima w XII w. i z dziełem Jana Długosza na czele).

Następnie należałoby wymienić:

  • biografie
  • autobiografie,
  • korespondencję (epistolografię);
  • kompendia historii Kościoła z silnymi teologicznymi przesłaniami,
  • hagiografie czyli piśmiennictwo poświęcone świętym (ma swoje „podgatunki”, jak martyrologie czyli żywoty męczenników, tradycyjne żywoty świętych i „miracula” – opisy cudów dokonanych przez świętych);
  • roczniki (annales) będące zapiskami pod datą roczną określonych faktów (istotne dla badania wczesnego średniowiecza);
    tzw. gesta, czyli spisy czynów rycerzy, władców, wybitnych duchownych;
  • katalogi konstruujące listy przodków bądź poprzedników na urzędzie;
  • opisy podróży (choćby Marco Polo czy np. rodzime relacje Jana i Marka Sobieskich, Michała Boyna z Chin, Krzysztofa Pawłowskiego z Indii);
  • klasyczne pamiętnikarstwo (pojawia się u schyłku średniowiecza), posiadające również własne podgatunki (raptularze, krótkie notatki), księgi pamiętnicze – zbiory wspomnień, diariusze – w formie dziennika, relacje epistolograficzne – listy i ich zbiory, typowe pamiętniki oraz pamiętniki poetyckie – na ogół pisane średniej jakości wierszem); szeroko rozumianą twórczość literacką, łącznie z pozycjami naukowymi i komentarzami (tzw. glosy), w tym też publicystykę.

Źródła typu aktowego powstawały najczęściej w kancelariach władców, zgromadzeń stanowych, a potem parlamentów, biurach partii politycznych i urzędach różnych stopni i ważności, tworząc pewne normy życia publicznego, bądź proponując takowe rozwiązania.
Tutaj wyróżniamy:

  • ustawodawstwo;
  • kodeksy praw;
  • konstytucje czyli ustawy zasadnicze stanowiące o ustroju politycznym państw;
  • statuty, czyli akty woli władców oraz zbiory ich ustawodawczej działalności;
  • przywileje wydawane określonym grupom społecznym,
  • traktaty międzynarodowe;
  • akta sądowe;
  • dokumentacje przedstawicielstw stanowych (parlamentów), samorządów i własną urzędów;
  • dekrety, manifesty i uniwersały;
  • edykty (jednorazowe akty woli władców wprowadzających prawo dotyczące konkretnej dziedziny życia społecznego);
  • dokumentacje ugrupowań politycznych (programy i statuty partii);
  • opisy majątków;
  • księgi dochodów oraz dokumenty powstałe wskutek wizytacji (np. kościelnych) czy kontroli odpowiednich organów, nie mówiąc już o wielkiej ilości aktów i dokumentów codziennej działalności i funkcjonowania instytucji państwowych, osób fizycznych oraz prawnych.

Znając już rodzaje źródeł możemy przystąpić do ich interpretacji, czyli analizy, co niektórzy nazywają szumnie krytyką źródeł.
Nas będzie głównie interesować tzw. krytyka wewnętrzna. Musimy więc odpowiedzieć sobie na pytania:

  • kiedy i gdzie mniej więcej źródło powstało (zostało wydane), o ile nie ma jednoznacznej wskazówki w tekście,
  • kto był czy mógłby zostać uważany za autora,
  • do kogo tekst był adresowany,
  • w jakim celu źródło powstało,
  • czy fakty znajdujące odbicie w tekście miały jakieś skutki?!

Na samym końcu analizy należałoby umieścić wydarzenia znajdujące odbicie w źródle na szerszym tle historycznym.