Udowodnij, że „Faust” jest dziełem uniwersalnym.

  • Już zakład między Bogiem a szatanem (Prolog w niebie) sugeruje, że dzieło to ma wymowę ponadczasową; jego tematem będzie kondycja człowieka, jego odwieczne tęsknoty i marzenia.
  • Bóg w czasie tej rozmowy wypowiada ważne słowa dotyczące natury człowieka. Przyznaje mu prawo do popełniania błędów, pod warunkiem jednak, że jest aktywny, rozwija się, szuka nowych rozwiązań i możliwości. Te słowa brzmią: „Dopóki błądzi, dąży człowiek”. To przesłanie dla ludzi wszech czasów.
  • Człowiek jest istotą dualną: duchową i cielesną. Rozdarty między dwoma wielkimi siłami, dobrem i złem, jest nieszczęśliwy i szarpany sprzecznymi nieraz poglądami: z jednej strony pragnie użycia, chce być młody i piękny, z drugiej – chce znać sens i istotę swojego życia, wyjść poza własne ograniczenia.

Pragnie także wiedzy.

  • Można powiedzieć, że tematem dzieła jest człowiek wobec tajników istnienia.
  • Dzieło ma wymiar moralny. Zawarta jest w nim myśl o pochodzeniu zła; szatan jest tu ukazany jako „duch przeczenia”.
  • Goethe zmierza do syntezy doświadczeń człowieka, nasyca swój utwór wieloma odniesieniami natury filozoficznej, mitologicznej, religijnej i literackiej. Ukazuje w skrócie historię świata. Sam autor uważał, że tworzy hymn o poznaniu jako jedynej drodze zapewniającej błądzącemu człowiekowi szczęście.
  • Goethe nasyca swój utwór wieloma odniesieniami natury filozoficznej, mitologicznej, religijnej i literackiej. Ukazuje w skrócie historię świata.
  • Faust – reprezentant wszystkich ludzi, swoisty everyman – uosabia odwieczne ludzkie pragnienia (popełnia przecież grzech prarodziców, pragnie zakazanej wiedzy): poznania niedostępnych i nieznanych dotąd prawd, ciekawego i pełnego życia, panowania nad przemijaniem. Chce być zawsze młody, aktywny, pełen sił – któż z nas by tego nie chciał?

Praktyczna uwaga do odpowiedzi
Równie dobrze tak mógłby brzmieć temat rozprawki – wtedy musiałbyś pamiętać o ciekawym, przejrzystym wstępie i rozsądnym zakończeniu. Szczęśliwie jesteś zwolniony z tego obowiązku, jednak kilka słów podsumowania zrobiłoby dobre wrażenie. Twoja wypowiedź może składać się po prostu z kilku punktów. Staraj się, aby stanowiła ona spójną całość. Pomogą Ci w tym takie wyrażenia, jak: „po pierwsze…”, „po drugie…”, „oprócz tego”, „ponadto”, „w końcu wreszcie”, „reasumując”.

Kim właściwie jest szatan? Zinterpretuj słowa Mefistofelesa o sobie: „Tej siły cząstka mała, / Która wciąż złego pragnie, a dobro wciąż działa”.

Ponieważ uczony pyta go, co znaczą te zagadkowe słowa, szatan (w równie zagadkowych słowach!) dopełnia autocharakterystyki; nazywa siebie duchem, który ciągle przeczy.

  • Istotą natury szatana jest ciągła negacja, negacja porządku Boskiego, ludzkich planów, dobra – ale i własnych poczynań. Jest duchem, co zawsze mówi nie, ma więc w sobie coś z buntownika. Wie jednak, że jego wysiłki są skazane na przegraną, bo nie jest wszechmocny.
  • Szatan jest postacią tragiczną ze względu na rozdźwięk między jego pragnieniami i celem, a efektem tych działań. Pragnie, by zapanowało zło, jednak nie jest w stanie zrealizować tego marzenia. To tragiczna samoświadomość – szatan jest skazany na swego rodzaju klęskę. Nie może zaprzestać czynienia zła, choć wie, że to syzyfowa praca. Rozdarty wewnętrznie, pełen goryczy, bynajmniej nie jest idealistą. Czy jest postacią tragiczną? Tak, choć jego humor zdaje się temu przeczyć. Możesz jednak postawić humorystyczną tezę, że robi dobrą minę do złej gry.
  • Ważne słowa
    Jam częścią części, która ongiś wszystkim była,
    Jam częścią tej ciemności, co światło zrodziła.
    Szatan jest częścią Boskiego planu – wyłamał się z dawnej całości, ale jej nie jest w stanie zrujnować.

 

Na czym polega preromantyczny charakter „Fausta”? Jakie tematy i techniki typowe dla twórców romantycznych zapowiada to dzieło?

  • W dramacie Goethego, podobnie jak w dziełach romantyków, pojawiają się duchy, anioły, wyobrażenia ze starożytnych wierzeń. Tworzą one zbiór symboli, na tle którego autor przedstawił własne rozmyślania, walki wewnętrzne, historię poszukiwania prawdy. To już dwie ważne cechy romantycznych dramatów: współistnienie świata realnego i nadprzyrodzonego oraz subiektywizm i indywidualizm twórcy.
  • Faust, jak i dramaty romantyczne, jest zaprzeczeniem klasycznej tragedii greckiej. Goethe obrócił w proch trzy jedności tragedii greckiej (jedność czasu, miejsca i akcji). Miejsca, w których toczy się akcja, zmieniają się jak w kalejdoskopie; to m.in. Królestwo Niebieskie, pracownia Fausta, piwnica Auerbacha, cela więzienna, katedra, w której Małgorzata czeka na wykonanie wyroku śmierci – to tylko kilka przykładów. Czas akcji to ponad trzy tysiące lat – Faust bowiem zapragnął zobaczyć Helenę trojańską. O jedności akcji także nie może być mowy.
  • Podobnie jak dramaty romantyczne, Faust jest swego rodzaju zbiorem scen o najróżniejszym charakterze, które wiąże główny bohater dzieła.
  • II część dzieła – niesłychanie skomplikowaną, ukazującą „wielki świat” polityki, historii i kultury, pełną najróżniejszych symboli i odwołań, uznano za niesceniczną.
  • Podobnie jak w wielu dramatach romantycznych bohater najpierw żyje budowaniem swojego szczęścia i osobistymi dramatami. Przypomnij, że w I części Faust snuje długi monolog o swoim życiu, przygotowuje się do rozstania ze światem, uwodzi niewinną Małgorzatę i doprowadza do jej zguby: dziewczyna oskarżona o zabicie swojego dziecka jest skazana na śmierć przez powieszenie. W II części Fausta interesują losy ludzkości, szczęście wszystkich ludzi.
  • W utworach romantyków widać zainteresowanie ludowością – tak jest i w Fauście. Goethe z lubością i dość szczegółowo opisuje zabawy ludowe, zwyczaje prostych ludzi itd.

Praktyczna uwaga do odpowiedzi
To pytanie jest trochę podobne do pytania drugiego. A jednak trzeba zwrócić uwagę na inne aspekty. Poprzednie pytanie dotyczyło przecież bohatera, a nie wymowy i konstrukcji dramatu. Zacznij od eleganckiego wprowadzenia, które na pewno zrobi wrażenie: powiedz, że dramat miał ogromną siłę oddziaływania. Pod jego wpływem romantycy w całej Europie stworzyli odrębny typ dramatu filozoficznego, pełnego refleksji o człowieku, życiu i świecie.

 

Scharakteryzuj Mefistofelesa. Zwróć szczególną uwagę na słowa, w których przedstawia się on jako “Tej siły cząstka mała,/ Która wciąż złego pragnie, a dobro wciąż działa.”

Przeczytaj uważnie polecenie. Zwróć uwagę na jego drugą część – w twojej charakterystyce nie może zabraknąć odniesienia do autocharakterystyki Mefistofelesa.

  • Prezentacja Mefistofelesa

Mefistofeles – obok Fausta – jest jedną z głównych postaci dramatu. To on podczas rozmowy z Bogiem wyjawia swój plan poddania uczonego próbie i otrzymuje na to zgodę Stwórcy. Szatan odbywa potem ważną rozmowę z Faustem, przypieczętowaną cyrografem podpisanym krwią tytułowego bohatera.

  • Wygląd

O jego wyglądzie wiemy w gruncie rzeczy niewiele. Zresztą nie ma to większego znaczenia , gdyż może go dowolnie zmieniać. Najpierw przybiera postać czarnego pudla, który na krok nie odstępuje uczonego, potem pojawia się w stroju wędrownego szkolarza, następnie zaś widzimy go w wytwornym stroju w barwach czerwieni i złota. W czasie rozmowy z Faustem, kiedy zawiera z nim pakt, nosi właśnie strój szkolarza. Zastanów się, dlaczego szatan zdecydował się na takie właśnie przebranie? Być może chciał w ten sposób zasygnalizować, że czarna magia, którą zajmuje się uczony, ma wiele wspólnego ze “sztuką” diabelską? Zasygnalizować Faustowi, że w swym pragnieniu wiedzy posunął się już za daleko i nie ma odwrotu?

Na pewno jego wygląd nie budzi grozy, tak jak np. postacie diabłów z obrazów Hieronima Boscha – okrutne, czarne bestie. Nie różni się zbytnio od ludzi – Faust na początku nie domyśla się, z kim ma do czynienia i pyta go, kim jest.

  • Cechy charakteru

W dramacie Goethego szatan bardzo przypomina oświeceniowego erudytę (momentami także libertyna). Ma cięty język jak Wolter, jest dowcipny, potrafi spojrzeć na siebie z dystansem, nie jest mu obca autoironia. Jego język jest efektowny, pojawiają się zagadkowe wypowiedzi, jak choćby ta zawarta w temacie wypracowania.

Czego dowiadujemy się o Mefistofelesie?

W rozmowie z Bogiem jest jak zawsze finezyjny i dowcipny. Człowieka nazywa “małym bogiem świata” i z ironią mówi o jego dziwacznej naturze, której nie sposób zrozumieć. Czuje do ludzi lekką pogardę (jednocześnie jednak zdumiewa go ich zagadkowa natura) i … litość. Mówi Bogu, że na ziemi dzieje się bardzo źle:

Ludzi w nich nędzy żal mi tak serdecznie,
Że nawet nie chcę pastwić się nad nimi.

Charakter tej rozmowy – lekki i poufały, świadczy o tym, że szatan nie jest zajadłym wrogiem Boga, lecz częścią Jego planu. Jego stosunek do Boga jest pozbawiony czołobitności i pokory. Rozmawia z nim właściwie jak równy z równym. Co więcej, po rozmowie ze Stwórcą z humorem stwierdza:

Toć ładnie, że tak dostojny pan raczy
I z diabłem samym rozmawiać tak grzecznie.

W rozmowie z Faustem z kolei jawi się jako inteligentny kusiciel i sztukmistrz oferujący spełnienie wszystkich życzeń. Wnosi płodny niepokój, umiejętnie steruje dialogiem. Jednak przez jego humor często przebija gorycz. Nie kreuje się wcale na wszechmocnego, jest świadom swoich ograniczeń. Przyznaje, że choć ściągał na ziemię rozliczne klęski, takie jak powodzie i pożary, to nie znalazł sposobu na “pomiot przeklęty” – człowieka. Przyznaje, że jest wściekły i bezradny. Faust doskonale wyczuwa jego pełną sprzeczności, zagadkową naturę, nazywając go “Chaosu przedziwnym synem”.

Mefistofeles przyznaje jednak, że mimo ograniczeń, wiele może: “Choć wszechwiedny nie jestem, przecie wiem dość wiele”. Ważną cechę diabła wymienia Faust – to całkowity brak bezinteresowności. Za usługi diabła trzeba drogo zapłacić, jako że “z diabła egoista” i wszelakie przysługi wyświadcza “tylko za zapłatą”.

Zinterpretuj ważne słowa szatana, czyli co mówi Mefistofeles sam o sobie?

Mefistofeles przedstawia się Faustowi jako

Tej siły cząstka mała,
Która wciąż złego pragnie, a dobro wciąż działa.

Ponieważ uczony pyta go, co znaczą te zagadkowe słowa, szatan (w równie zagadkowych słowach!) dopełnia autocharakterystyki; nazywa siebie duchem, który ciągle przeczy.

Z tych niejednoznacznych słów możemy wywnioskować, że:

  • istotą natury szatana jest ciągła negacja, negacja porządku boskiego, ludzkich planów, dobra – ale i własnych poczynań. Jest duchem, co zawsze mówi nie, ma więc w sobie coś z buntownika. Wie jednak, że jego wysiłki są skazane na przegraną, bo nie jest wszechmocny.
  • Szatan jest postacią tragiczną ze względu na rozdźwięk między jego pragnieniami i celem, a efektem tych działań. Pragnie, by zapanowało zło, jednak nie jest w stanie zrealizować tego marzenia. To tragiczna samoświadomość – szatan jest skazany na swego rodzaju klęskę. Nie może zaprzestać czynienia zła, choć wie, że to swego rodzaju Syzyfowa praca. Rozdarty wewnętrznie, pełen goryczy, bynajmniej nie jest idealistą. Czy jest postacią tragiczną? Tak, choć jego humor zdaje się temu przeczyć. Możesz jednak postawić humorystyczną tezę, że robi dobrą minę do złej gry.
  • Zwróć także uwagę na inne jego ważne słowa, które są dopełnieniem słów zacytowanych w temacie wypracowania:

Jam częścią części, która ongiś wszystkim była,
Jam częścią tej ciemności, co światło zrodziła, (…)

Jeśli chcesz wzbogacić swoją pracę, możesz przywołać znany wiersz Tadeusza Micińskiego pt. Lucifer. Oto co mówi o sobie szatan:

Jam ciemny jest wśród wichrów płomień Boży,
lecący z jękiem w dal – jak głuchy dzwon północy –
ja w mrokach gór zapalam czerwien zorzy
iskrą mych bólów, gwiazdą mej bezmocy (…)

  • Twoja ocena postaci Mefistofelesa

Zastanów się, czy współczujesz mu, czy jest ci on obojętny. Czy wzbudził on Twoją sympatię czy niechęć?

 

Wypisz w punktach przebieg rozmowy Mefistofelesa z Bogiem („Prolog w niebie”).

  • Boga odwiedza Mefistofeles, swobodny i wygadany. Snuje refleksje o człowieku i wymawia Bogu, że człowiek:
    Na pewno mógłby żyć niezgorzej,
    Gdybyś mu blasku nie dał był światłości bożej;
    Zwie go rozumem i na to go bierze,
    By się zwierzęciem gorszym stać niż zwierzę.
  • Bóg pyta szatana, czy zna Fausta. Ten potwierdza, ale zaznacza: „Doprawdy, dziwną się ta służba widzi!”. Bóg jednak jest pewien, że uda mu się sprowadzić Fausta na właściwą drogę.
  • Mefisto idzie o zakład, że Faust nie dochowa wierności Bogu. Jest pewien, że w jego mocy i pod jego kierownictwem uczony łatwo da się omamić. Bóg przyjmuje zakład i pozwala szatanowi poddać uczonego tej próbie.
  • Gdy rozmowa kończy się, zamyka się niebo i rozpierzchają się aniołowie. Szatan jest bardzo zadowolony z przebiegu tej rozmowy.

Koniecznie zauważ, że mamy tu do czynienia z nawiązaniem do Księgi Hioba. W biblijnej opowieści Bóg pozwala szatanowi doświadczać swego sługę Hioba – tak jest pewien jego prawości i głębokiej wiary. Bóg wygrywa zakład i hojnie wynagradza wiernego Hioba rozmaitymi łaskami. Bóg u Goethego wcale nie jest tak bardzo pewien niezłomności Fausta, a Faust w żaden sposób nie może równać się z bogobojnym bohaterem Starego Testamentu.

 

Zinterpretuj słowa Boga “Dopóki dąży, błądzi człowiek” (wypowiedziane w Prologu w niebie do Mefistofelesa) jako prawdę o naturze ludzkiej.

  • Bóg przyznaje człowiekowi prawo do błędów, nawet największych – w rozmowie z szatanem przyznaje przecież, że zdaje sobie sprawę z tego, że postępowanie Fausta niewiele ma wspólnego z posłuszeństwem Stwórcy i zachowaniem godnym chrześcijanina. Docenia to, że jego niepokorny sługa pragnie się rozwijać, szukać nowych róg.
  • Istotą człowieczeństwa jest aktywność, stawianie sobie nowych wyzwań, ciągłe doskonalenie się. Możesz powiązać tę myśl z biblijną przypowieścią o talentach. Pan, przed udaniem się w podróż, powierzył swoim sługom majątek, którym mieli się opiekować. Po powrocie ten, który dostał 10 talentów, oddał panu 20. Ten, który dostał mniej, 5 talentów, również podwoił tę kwotę. Mógł oddać panu 10 talentów. Ci słudzy zostali pochwaleni przez pana. Ostatni sługa, który dostał tylko 1 talent, zakopał swój pieniądz w ziemi i nie mógł go znaleźć. Ten został nazwany sługą złym i gnuśnym. Nie masz chyba wątpliwości, że Faust starał się usilną pracą i nauka pomnażać talenty, które dostał d swojego pana?

Uwaga!
W tym wypracowaniu domowym możesz pozwolić sobie na dość dużą swobodę. Nie ograniczaj się tylko do interpretacji cytatu – możesz zastanowić się, czy ta myśl jest aktualna we współczesnym świecie. Jeżeli na wykonanie tego zadania masz sporo czasu, możesz ująć swoje rozważania w formie eseju. Pamiętaj, że napisanie nawet najkrótszego eseju wymaga sporo przygotowań. Nie wypada wręcz ograniczyć się do samego Fausta Goethego! Odwołaj się do faktów z życia naukowego i kulturalnego. Zastanów się na przykład, czy klonowanie może być przykładem takiego właśnie ludzkiego “dążenia”.

 

Jaki jest stosunek Fausta do wiedzy i poznania?

Zacznij bardzo prosto
Na temat stosunku Fausta do wiedzy wiele dowiadujemy się z jego monologu. Bohater przyznaje, że ma gruntowne wykształcenie: studiował prawo, medycynę, filozofię i teologię. Strawił długie lata na tej nauce – potem poszerzał swoją wiedzę zakopany w księgach. Nie jest wcale dumny z tak imponującego wykształcenia, twierdzi, że nic mu ono nie dało. Nie zdobył takiej wiedzy, o jaką mu chodziło.

Przejdź do meritum
Jego wiadomości są suche, książkowe. Poza tym Faust ubolewa nad jeszcze jedną rzeczą: zdobywanie wiedzy, która, jak się okazało, wcale go nie zadowala, zajęło mu całe życie. Teraz jest już stary i ubolewa, że nie zdążył nacieszyć się używaniem i wszelkimi rozkoszami, choćby takimi, jak miłość pięknej kobiety.

Stwierdza: “A tyle przyniósł mi ten trud,/ Żem jest tak mądry jak i wprzód!”. W dalszej części monologu ubolewa: “I wiem, że człowiek nic wiedzieć nie może! Od tego serce mi nieomal zgorze!”. Zauważ, że oba te cytaty są nawiązaniem do słów Sokratesa “Wiem, że nic nie wiem”. O ile jednak dla starożytnego mędrca ta refleksja była ważna i cenna, nie była przyczyną jego mąk duchowych, o tyle dla Fausta jest to źródło wielkiego cierpienia.

Przyznaje, że jego pragnienie wiedzy jest ogromne – aby tylko dowiedzieć się nowych, naprawdę ważnych rzeczy, jest gotów na wszystko. Nie boi się nawet diabła ni piekła. Potem przekonamy się, że nie były to czcze deklaracje.

Dodatkowym źródłem jego rozgoryczenia jest to, że nie wierzy, aby jego wiedza mogła “poprawić i nawrócić ludzi”. Nie wie, jaki może być pożytek z wiedzy, którą zdobył. Jest to prawdziwy dramat, bo na jej pogłębianie poświęcił życie. Jeszcze jedna rzecz gryzie Fausta – to, że mimo swej mądrości nie zdobył ani pieniędzy, ani zaszczytów. Mimo że ma grono uczniów, nie czuje się należycie doceniony.

Swoim rozgoryczeniem tłumaczy zwrócenie się w stronę czarnej magii. Jest przekonany, że w tej nauce odnajdzie źródło prawdziwej wiedzy:

Kiedy rozpoznasz gwiazd koleje
I gdy naturze dasz posluchy
To siłą ducha ci rozdnieje,
Jak rozmawiają z duchem duchy.

Uwaga! Goethe nawiązuje tu do teorii Swedenborga, według której całe niebo składało się z duchów, z których każdy miał swoje pole działania. Ukazują się one tylko “pokrewnym duszom”.

Faust odwraca się więc od tradycyjnej nauki. Dochodzi do wniosku, że należy zaufać naturze, naukom tajemnym takim jak astronomia i astrologia oraz … duchom.

Ważne skojarzenie
Możesz wzbogacić swoją pracę przez zestawienie dwóch mędrców – Fausta i biblijnego Koheleta. Przypomnij sobie fragment Starego Testamentu, w którym uczony ubolewa nad znikomością wiedzy:

Tak powiedziałem sobie w sercu: “Oto nagromadziłem i przysporzyłem mądrości więcej niż wszyscy, co władali przede mną Jeruzalem”, a serce me doświadczyło wiele mądrości i wiedzy. I postanowiłem sobie poznać mądrość i wiedzę, szaleństwo i głupotę. Poznałem, że również i to jest pogonią za wiatrem, bo w wielkiej mądrości – wiele utrapienia, a kto przysparza wiedzy – przysparza i cierpień.

Kohelet stwierdza więc, że i mądrość, i głupota w pewnym sensie nie różnią się od siebie, gdyż obie są “pogonią za wiatrem”. Wypowiada prawdę, z która na pewno zgodziłby się Faust – że mądrość przynosi cierpienie i utrapienia. Głupota ma więc pewną przewagę nad mądrością – taką, że nie przynosi ona cierpień.

Ważne wnioski

  • Zauważ, że Faust, odrzucając “mędrca szkiełko i oko” na rzecz zaufania “czuciu i wierze”, jest bliski romantykom. Poza tym tak jak oni wierzy w mądrość natury i możliwy kontakt ze światem nadprzyrodzonym.
  • Faust uosabia także odrzucenie wiedzy dogmatycznej, która da się zamknąć w regułach, definicjach i wykresach.
  • Ponadto jest symbolem odwiecznego pragnienia ludzi: skosztowania zakazanego owocu, poznania niedostępnych dotąd rejonów wiedzy oraz pasji poznawczej.

 

Wyjaśnij, co to jest faustyzm. Jakich bohaterów możemy nazwać bohaterami faustowskimi? Przywołaj znane Ci lektury; możesz także skorzystać ze Słownika mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego.

Zacznij od podania definicji faustyzmu. Ten termin pochodzi od nazwiska pół legendarnego uczonego, który jest tytułowym bohaterem dramatu Goethego. Faustyzm to odwieczna chęć człowieka, aby być wiecznie młodym i pelnym sił, protest przeciwko przemijaniu oraz chcę zgłębienia tajników wiedzy dotyczącej życia i śmierci, chęć zgłębiania coraz to nowych obszarów, nawet tych, które wydają się niedostępne. Bohaterom faustycznym towarzyszy rozgoryczenie życiem – zawsze chcieliby czegoś więcej.

Faustowi nie wystarczała zdobyta wiedza – chciał żyć pełnią życia, skosztować wszystkiego co się da i zgłębić to, czego nie da się znaleźć w książkach. Stąd jego zwrot ku czarnej magii i pakt z szatanem. Na taki krok decydują się także inni bohaterowie faustowscy, tacy jak:

  • bohater legendy, pan Twardowski – dzięki paktowi z diabłem mógł dokonywać niezwykłych rzeczy. Jego najbardziej znanym czynem jest umożliwienie Zygmuntowi Augustowi, niemogącemu się pogodzić ze śmiercią ukochanej żony, zobaczenie Barbary Radziwiłówny po raz ostatni.
  • Pan Twardowski, bohater ballady Pani Twardowska Mickiewicza – wydawało mu się, że wykiwał diabła, obiecując mu, że dostanie jego duszę, ale dopiero w Rzymie. Mefisto dorwał go jednak w karczmie Rzym. Zrozpaczony Twardowski próbuje się ratować i przed oddaniem duszy rozkazuje diabłu spełnić jego trzy życzenia. Jeśli spełni rozkazy mistrza – będzie wolny. Dwa pierwsze życzenia diabeł wykonał bez większych problemów. Dopiero gdy Twardowski rozkazał mu, by przez rok mieszkał z jego żoną, przerażony Mefisto czmychnął przez dziurkę od klucza.
  • Małgorzata, bohaterka Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa – zgadza się spełnić życzenie Wolanda, w zamian żąda odzyskania Mistrza.
  • Adrian Leverkuhn, bohater Doktora Faustusa Tomasza Manna – Mefistofeles oferuje mu niezwykłą intensywność przeżyć, która ma zapewnić kompozytorowi tworzenie niezwykłych dzieł o ogromnej sile wyrazu. Jednak warunkiem geniuszu jest choroba lub szaleństwo, dlatego jego ciało i umysł zaczyna niszczyć syfilis.

 

Sporządź notatkę pt. Faust a Biblia.

W Fauście odnajdziemy nawiązania do przynajmniej trzech ksiąg Starego Testamentu.

  • Do Księgi Rodzaju – Faust, tak jak nasi prarodzice, Adam i Ewa, pragnie wiedzy i lepszego zrozumienia otaczającego świata. Pierwsi ludzie, mimo surowego zakazu Boga, zerwali i zjedli owoc z drzewa poznania dobrego i złego. Mogłoby się zdawać, że postąpili nierozsądnie i głupio – narazili się na gniew Stwórcy i wygnanie z raju. Jednak motywacją ich czynu było coś więcej niż zwykła ciekawość… Faust, w poszukiwaniu wiedzy, również łamie normy i zakazy (zajmowanie się czarną magią, wdawanie się w rozmowę, a tym bardziej już zawieranie układów z siłami zła, było przecież bardzo ryzykowne).
  • Do Księgi Hioba – treścią Prologu w niebie jest rozmowa Boga z Mefistem i zawarty przez nich zakład, w którym stawką była dusza Fausta. Tak samo jak w Księdze Hioba Bóg pozwala duchowi ciemności wypróbować swego sługę. W obu przypadkach szatan przegrywa zakład. Ale w historii Fausta jest tylko o włos od wygranej.
  • Do Księgi Koheleta – biblijny bohater był nie tylko bardzo bogatym człowiekiem mającym wielką władzę, ale również sławnym i bardzo cenionym mędrcem. Gorzko stwierdza jednak, że bogactwo, władza ani nawet mądrość nie zapewniły mu szczęścia:
    I postanowiłem sobie poznać
    mądrość i wiedzę, szaleństwo i głupotę.
    Poznałem, że również i to jest pogonią za wiatrem,
    bo w wielkiej mądrości – wiele utrapienia,
    a kto przysparza wiedzy – przysparza i cierpień
    (Księga Koheleta 1, 17-18).

Faust, który ukończył kilka fakultetów, gorzko zauważa, że mimo gruntownego wykształcenia i lat spędzonych na badaniach naukowych: „A tyle przyniósł mi ten trud,/ Żem jest tak mądry jak i wprzód”.

 

Charakterystyka Fausta

Prezentacja postaci

Bohaterem dramatu Goethego jest Faust, uczony o imponującej wiedzy, który rozczarowany nią zwraca się w stronę czarnej magii. Aby zrealizować swoje pragnienie poznania tego, co niedostępne człowiekowi, właściwie bez wahania (co więcej, bardzo chętnie!) popisuje diabelski cyrograf. Pragnie wiedzieć więcej i żyć pełnią życia, zamiast gnić w pracowni, ze smutną świadomością, że jest już stary i na wiele w życiu nie starczy mu już czasu.

Sam o sobie Faust mówi, że “przestudiował wszystkie fakultety”: prawo, medycynę, filozofię i teologię. Jest więc wszechstronnie wykształcony, ma tytuł doktora i grono uczniów. Nie jest jednak bogaty ani nie są mu znane zaszczyty – “Psu by obrzydło takie życie!”, z goryczą woła uczony.

Georg (lub Johannes) Faust to półlegendarny alchemik, uczony i czarnoksiężnik, kontrowersyjna postać, która zafascynowała wielu twórców przed Goethem (np. Christophera Marlowe’a) i po nim (np. Tomasza Manna).

  • Wygląd

Niewiele możemy o nim powiedzieć. Faust wspomina, że ma długą brodę. Możemy się domyślać, że choćby z racji swego wieku nie może imponować piękną postacią. Dopiero za sprawą Mefista zmienia się w atrakcyjnego i eleganckiego młodego mężczyznę, który jest w stanie oczarować młodziutką, śliczną dziewczynę.

  • Cechy charakteru

Czego dowiadujemy się o Fauście?

  • Zwróć uwagę na to, czego dowiadujemy się o uczonym z Prologu w niebie. Mefistofeles charakteryzuje Fausta jako człowieka, który odczuwa wieczny niepokój i niedosyt – chciałby wiedzieć więcej i żyć na maksa. Jest szaleńcem, który nie chce uszanować granic ludzkiego poznania ani własnych ograniczeń. Nic nie jest w stanie ukoić jego pragnień, ten niedosyt wpisany jest w jego naturę:

Głupiec ten ziemskim pokarmem się brzydzi.
Zmysły mu wrzące ciągle w dale biegą;
Swego szaleństwa świadomy po trosze,
Gwiazd najpiękniejszych żąda z gwiezdnych roi,
Chce wszystkie ziemskie ogarnąć rozkosze,
Ale mu ducha, w głębi wzburzonego,
Dal ani bliskość żadna nie ukoi.

Fausta charakteryzuje więc ogromny głód wiedzy i ogromny głód życia.

  • Przyjrzyj się także postawie bohatera podczas rozmowy z Mefistem – szatan wcale nie wodzi Fausta na pokuszenie, lecz jedynie stwarza mu możliwości. To Faust w pewnym sensie wychodzi z inicjatywą “współpracy” z diabłem! Jest ogarnięty marzeniem posiadania nadludzkiej wiedzy i wciąż do tego dąży. Jego poszukiwania to cykl eksperymentów i pomyłek – uczony ma naturę niestrudzonego poszukiwacza.
  • Zauważ, że Faust jako teolog na pewno zdawał sobie sprawę z ryzyka, jakie niesie pakt z diabłem. Jednak otwierające się przed nim możliwości znaczą dla niego więcej niż (zakładany przecież przez niego) ewentualny smutny koniec przymierza z Mefistem. Jest ryzykantem, który gotów jest poświęcić wszystko dla samospełnienia – nawet oddać duszę. Faust to także maksymalista, który chce mieć wszystko albo nic. Rozczarowany swoim życiem, zamierza skończyć ze sobą. Przygotowuje truciznę, która uwolni go od męki życia.

Faust o sobie

  • Zwróć uwagę na jego stosunek do własnej wiedzy i poznania ludzkiego.
  • W swoim monologu Faust mówi, że spędził życie wśród ksiąg, w swojej pracowni pełnej także dziwacznych narzędzi i notatek. Z goryczą stwierdza: “To się zowie świat!”. Chwila, którą mógłby nazwać piękną i która mogłaby trwać wiecznie, znaczy dla niego więcej niż całe życie. Reaguje emocjonalnie i szybko podejmuje decyzje, gdy chodzi o poznanie nieznanych mu dotąd rzeczy. Nie czuje strachu przed diabłem ani nie lęka się konsekwencji zawartego z nim paktu.

Dlaczego Faust jest postacią uniwersalną?

Faust uosabia odwieczne ludzkie pragnienia (popełnia przecież grzech prarodziców, pragnie zakazanej wiedzy): poznania niedostępnych i nieznanych dotąd prawd, ciekawego i pełnego życia, panowania nad przemijaniem. Chce być zawsze młody, aktywny, pełen sił – któż z nas by tego nie chciał?

  • Twoja ocena bohatera

Do Fausta można czuć sympatię – patrzy na siebie z dystansem, jest wielką indywidualnością, ma wielkie marzenia i tęsknoty. Jeśli znasz dalszą część dramatu, wiesz, że czyny Fausta niekiedy miały fatalne konsekwencje. Bohater jest jednak wrażliwym człowiekiem. Ma wyrzuty sumienia, że “pozbył się” niewygodnych obrońców czci Małgorzaty, jej matki i brata. Żałuje też, że tak podle potraktował dziewczynę. Jeśli czytałeś zakończenie dramatu, masz prawo do sądu, że w ostatnich chwilach swego życia był naprawdę wielki – pragnął dobra ludzkości i szczęście dała mu świadomość, że przyczyni się do szczęścia ludzi.

 

Na czym polega uniwersalność i popularność Fausta Goethego?

Na tym, że poruszył Goethe problem najbardziej ludzkość od zawsze frapujący, bolesny i nierozwiązywalny. Jest to pytanie o niepoznawalną rozumem sferę, o źródło życia, o sens śmierci i strefę pozagrobową. Tych tajemnic nie wyjaśnia wiedza ksiąg, są to dziedziny, które obnażają znikomość ludzkiego rozumu. A wiedza tajemna? Otóż to – pociągający, ale niebezpieczny obszar otwiera jakąś furtkę i wciąga ludzką ciekawość. I to wykorzystuje Goethe, bo szatan – Mefistofeles będzie tym, który odsprzeda alchemikowi Faustowi wiedzę o nieśmiertelności. W scenerii średniowiecznej, w nastroju grozy – a na pewno tajemnicy – zostanie podpisany cyrograf i wyruszy Faust w niezwykłą podróż w czasie i przestrzeni.

Motyw faustowski oznacza więc wieczne dążenie człowieka do przekroczenia ram wiedzy, marzeń o nieśmiertelności i wiecznej młodości. Mefistofeles zapoczątkowuje i kontynuuje korowód literackich wcieleń diabła, aż po niezwykłego Wolanda z Mistrza i Małgorzaty (zawsze za postacią szatana w literaturze skrywa się dyskusja o dobru i złu). A dlaczego ,,magiczne słowa”, których nie wolno było wypowiedzieć Faustowi, brzmią ,,chwilo trwaj”? Wypowie je! Natomiast anioły, które przybędą go ratować, wyjaśnią: ,,Kto wiecznie dążąc się trudzi, tego możemy ocalić!” Oto wielka pochwała aktywności człowieka, trudu w dążeniu do wiedzy, siły jedynej ocalającej od mocy szatańskich.

 

Kim był Faust, że dramat o jego życiu wywrócił dotychczasowy system wartości i stał się podstawą ideałów romantycznych?

Był średniowiecznym alchemikiem. Starcem, który nagle doszedł do wniosku, że choć wie już wszystko, co może dać mu nauka i wiedza – tak naprawdę nie wie nic. Rozgniewał się na księgi, że nie mówią nic o istocie życia i śmierci, o przemijaniu. Dogadał się z diabłem Mefistofelesem, że sprzeda swą duszę za wieczną młodość i możliwość podróżowania w czasie i przestrzeni.

Mamy tu wszystko, co tworzy romantyzm:

  • zwątpienie w rozum,
  • marzenie o wyjściu poza sferę rozumową,
  • myśl o nieśmiertelności,
  • siły piekielne,
  • fantastykę.

 

 

Sporządź notatkę pt. „Faust” a „Biblia”.

W Fauście odnajdziemy nawiązania do przynajmniej trzech ksiąg Starego Testamentu.

  • Do Księgi Rodzaju – Faust, tak jak nasi prarodzice, Adam i Ewa, pragnie wiedzy i lepszego zrozumienia otaczającego świata. Pierwsi ludzie, mimo surowego zakazu Boga, zerwali i zjedli owoc z drzewa poznania dobrego i złego. Mogłoby się zdawać, że postąpili nierozsądnie i głupio – narazili się na gniew Stwórcy i wygnanie z raju. Jednak motywacją ich czynu było coś więcej niż zwykła ciekawość… Faust, w poszukiwaniu wiedzy, również łamie normy i zakazy (zajmowanie się czarną magią, wdawanie się w rozmowę, a tym bardziej już zawieranie układów z siłami zła, było przecież bardzo ryzykowne).
  • Do Księgi Hioba – treścią Prologu w niebie jest rozmowa Boga z Mefistem i zawarty przez nich zakład, w którym stawką była dusza Fausta. Tak samo jak w Księdze Hioba Bóg pozwala duchowi ciemności wypróbować swego sługę. W obu przypadkach szatan przegrywa zakład. Ale w historii Fausta jest tylko o włos od wygranej.
  • Do Księgi Koheleta – biblijny bohater był nie tylko bardzo bogatym człowiekiem mającym wielką władzę, ale również sławnym i bardzo cenionym mędrcem. Gorzko stwierdza jednak, że bogactwo, władza ani nawet mądrość nie zapewniły mu szczęścia:
    I postanowiłem sobie poznać
    mądrość i wiedzę, szaleństwo i głupotę.
    Poznałem, że również i to jest pogonią za wiatrem,
    bo w wielkiej mądrości – wiele utrapienia,
    a kto przysparza wiedzy – przysparza i cierpień
    (Księga Koheleta 1, 17 – 18).
    Faust, który ukończył kilka fakultetów, gorzko zauważa, że mimo gruntownego wykształcenia i lat spędzonych na badaniach naukowych: „A tyle przyniósł mi ten trud,/ Żem jest tak mądry jak i wprzód”.

 

Do jakich tematów przyda się Faust?

• Szatanie i konszachtach z siłami nieczystymi. Taką prezentację wzbogacić może porównanie różnych ujęć diabła w kulturze – uwaga – nie tylko w dziełach literackich, również w podaniach i legendach ludowych. Są to portrety odmienne – rogaty diablik, zawiązujący krowom ogony i inteligentny profesor z Wittenbergi. Tu można sięgnąć do opracowań lub zbiorów ludowych legend (np. Strachy na smugu). Dobrym punktem wyjścia byłby opis biblijny, a uatrakcyjnieniem – fragmenty eposu Johna Miltona pt. Raj utracony – tam szatan otrzymuje niezwykłe portret i rolę.

• Wizerunkach mędrców w literaturze. Postać mędrca nauczyciela pozwala wyjść poza literaturę – szukać wśród prawdziwych biografii – na przykład starożytnych filozofów, którzy nauczali, wędrując po mieście jak Sokrates lub zakładali akademie – jak Epikur. Ciekawą lekturą do takiej prezentacji, a zarazem zestawieniem z Faustem, może być Imię róży Umberta Eco. Postać Wilhelma jest przykładem mędrca – autorytetu i nauczyciela.

• Istocie poznania – wiedzy, pasji, idei, która pochłania bohatera. W takim ujęciu może stanąć Faust obok idealistów nauki, wynalazców, bohaterów pokonujących swoje ograniczenia – na przykład Geist i Ochocki z Lalki czy mitologiczny Ikar, a nawet Odyseusz. Przy takiej prezentacji mniej ważna staje się bowiem dziedzina poszukiwań bohatera – ważniejsza jest pasja i gotowość zapłacenia każdej ceny.

• Magach, czarnoksiężnikach, czarownicach, jasnowidzach w literaturze. Oczywiście Pani Twardowska Mickiewicza, Makbet Szekspira i Mistrz i Małgorzata Bułhakowa kojarzą się naturalnie. Ale warto wyjść poza kanon – sięgnąć na przykład do powieści historycznych Aleksandra Dumasa, który barwnie opisuje domniemanego jasnowidza z czasów panowania Ludwika XVI i Marii Antoniny – Józefa Balsamo zwanego też Cagliostro. Ten człowiek podawał się zresztą za nieśmiertelnego i miał być szczęśliwym posiadaczem eliksiru wiecznej młodości. Do literatury podmiotu przyda się Księga Tajemnic – praca zbiorowa Wydawnictwa Rea­der’s Digest – zawierająca sporo przykładów zdarzeń i postaci bardzo przydatnych do takiej prezentacji.

• Różnych koncepcjach kondycji człowieka, wiedzy o sobie, świecie, wiedzy o zagadkach istnienia – w literaturę i filozofii. Począwszy od Sokratejskiej koncepcji niewiedzy („Jedno wiem, że nic nie wiem”) poprzez inne definicje filozoficzne, Kartezjusza, Pascala. Trzeba sięgnąć do koncepcji biblijnych – zamieszczonych w Księdze Koheleta i w Psalmach. Można sięgnąć po koncepcję theatrum mundi. Ciekawa mogłaby być konkluzja, że Faust dochodzi do wniosków podobnych jak za ponad sto lat egzystencjaliści – oto sytuacja człowieka, jego los to absurd – totalna niewiedza. Staje więc Goethe obok Sartre’a czy Camusa.

• Zakładach w dziełach literackich. Nie tylko Boga z szatanem – takie dwa ważne przykłady to byłby zakład o Fausta i Hioba. Ale inne zakłady postaci literackich też – o psy gończe w Panu Tadeuszu, zakład o możliwość odbycia podróży – W 80 dni dookoła świata Juliusza Verne’a, zakład o zdobycie kobiety (ten najczęściej przekształca się w wielką miłość, bywa motywem komedii romantycznych), podły zakład więźniów z Innego świata – o Kapitańską Doczkę. Zakład bywa katalizatorem akcji w powieściach przygodowych czy młodzieżowych – w prezentacji maturalnej konieczna byłaby analiza, jaką funkcję spełnia zakład w poszczególnych utworach.