W latach 431-404 p.n.e. – doszło do najbardziej brzemiennej w skutki greckiej wojny domowej, zwanej peloponeską.

Geneza wojny

Do wybuchu wojny doprowadziły spory o dominację polityczną i gospodarczą między dwoma najsilniejszymi państwami greckimi:

  • Spartą, dotychczasowym militarnym hegemonem, przewodniczącą potężnego Związku Peloponeskiego;
  • Atenami, silniejszymi gospodarczo, dysponującymi lepszą i większą flotą oraz kontyngentami swych sojuszników ze Związku Morskiego.

Ateńscy mężowie stanu, tacy jak Perykles, przeczuwając zbliżający się konflikt, nasilili demokratyczną propagandę w państwach Związku Peloponeskiego. Sparta zaś usiłowała oderwać od rywala częściowo zniewolonych członków Związku Morskiego.

Przyczynami, dla których spór polityczny przerodził się w konflikt zbrojny, stały się sankcje ekonomiczne nałożone przez Ateny na Megarę – sprzymierzeńca Sparty oraz naciski emigrantów, uciekinierów z miast Związku Morskiego, na Spartę, aby ta zażądał od ojczyzny Peryklesa poszanowania suwerenności swych sojuszników.

Przebieg wojny

Pierwsza faza wojny, zwana archidamijską (lata 431-421 p.n.e.), nie przyniosła rozstrzygnięcia.

  • Spartanie systematycznie najeżdżali i niszczyli obszary Attyki. W odwecie Ateńczycy, dzięki swej flocie, przeprowadzali uderzenia na Peloponez, np. blokując Korynt czy zdobywając Potideję.
  • Poważnym problemem dla Aten stały się bunty „sojuszników”, np. Mytyleny na wyspie Lesbos.
  • Istotnym sukcesem Ateńczyków było pokonanie Spartan na Sfakterii u meseńskich wybrzeży (południe Peloponezu). Z powodu wygórowanych warunków, jakie stawiał przeciwnik, Sparta odrzuciła propozycję zawarcia pokoju (425 r. p.n.e.), a po reorganizacji armii przez Brazydasa przeniosła wojnę na północ – na ziemie Związku Morskiego, aby nakłonić jego członków do opuszczenia w potrzebie Aten. Te popadły w tarapaty, a do konfliktu przyłączyły się wrogie Teby.
  • Po śmierci Brazydasa w bitwie pod Amfipolis (422 r. p.n.e.) przewagę w Atenach zdobyli zwolennicy zawarcia pokoju z Nikiaszem, liderem stronnictwa arystokratycznego (demokraci z Kleonem chcieli walki).
  • Po porażce również i w Sparcie zwyciężył kompromis. Został zawarty pokój, tzw. pokój Nikiasza (421 r. p.n.e.). Nie trwał on jednak długo. Gdy w Atenach rozgrywkę o władzę wygrał zwolennik wojny, kuzyn Peryklesa i kolejny przywódca stronnictwa demokratycznego, Alkibiades, wojna w 415 r. p.n.e. została wznowiona.

Nowa faza konfliktu rozegrała się na terenie Sycylii. Najpotężniejsze na wyspie państwo – Syrakuzy, naraziło się ateńskim elitom, dążącym do narzucenia hegemonii także w zachodniej części Morza Śródziemnego.

  • Pomysł wyprawy na Sycylię (415-413 r. p.n.e.) przeforsował Alkibiades, zostając jednym z jej wodzów, wraz z Lamachosem i Nikiaszem. Pomimo sprzeciwu greckich państw południowej Italii, zwłaszcza Tarentu, Ateńczycy wylądowali na Sycylii i rozpoczęli walkę z Syrakuzami.
  • W trakcie działań wojennych doszło do przesilenia politycznego w Atenach i oskarżenia Alkibiadesa, którego odwołano do kraju. Ten, obawiając się wyroku, zbiegł do Sparty. Pomijając wewnątrzpolityczne komplikacje w samych Atenach, wyprawa pozbawiona energicznego dowództwa, ugrzęzła w jałowych starciach pod zablokowanymi tylko częściowo Syrakuzami.
    Obrońcy miasta uniemożliwili odwrót ateńskim okrętom poprzez zamknięcie portowej zatoki. Zmarł Lamachos. Podczas próby przedarcia się drogą lądową Ateńczycy zostali okrążeni i głodem zmuszeni do poddania się. Ocaleni zostali wzięci w niewolę.
  • Klęska sycylijska wstrząsnęła Atenami. Sparta wznowiła wojnę, zajmując oddaloną od rywala tylko 13 kilometrów Dekeleję, stąd nazwa całego epizodu (wojna dekelejska 413-404 r. p.n.e.).
  • Dla Aten były to sądne dni. Sparta szukała poparcia nie tylko u buntujących się sojuszników przeciwnika ze Związku Morskiego, ale także w dawnym wrogu – Persji.
    W Atenach dochodziło do politycznych przewrotów. Obalono triumfujących po upadku Alkibiadesa oligarchów. Alkibiades powrócił do kraju, odnosząc kilka sukcesów (pod Abydos w 411 r. p.n.e. i pod Kyzikos w 410 r. p.n.e.).
  • Ciężar wojny przenosił się do Azji Mniejszej. Kolejne polityczne intrygi wyeliminowały na trwale Alkibiadesa. Ateńczykom udało się raz jeszcze odnieść znaczące zwycięstwa pod Arginuzą (406 r. p.n.e.), ale nie zostało ono w pełni wykorzystane.
  • Pogorszyła się też sytuacja żywnościowa Aten, gdy ze Związku Morskiego wystąpiła rolnicza Eubea. Wreszcie spartański wódz Lizander rozgromił ateńską flotę pod Aigospotamoi w 405 r. p.n.e.

Skutki wojny

  • W wyniku wojny załamała się pozycja polityczna Aten, wyczerpanych ekonomicznie, demograficznie i militarnie.
  • Miasto musiało zburzyć swoje sławne Długie Mury, a jego flota liczyć mogła tylko 12 okrętów.
  • Władzę odzyskała arystokracja.
  • Na krótko hegemonem greckiego świata stała się Sparta, aby ustąpić na równie niedługi okres Tebom.
  • Wojna peloponeska zapoczątkowała moment destrukcji politycznej Grecji, wyczerpanej wewnętrznymi konfliktami i przygotowała grunt pod macedoński podbój.

Zapamiętaj!
Falanga: szyk bojowy piechoty greckiej: linia bojowa zwarta, ośmiorzędowa, ustawiona równolegle do frontu; oddziały lekkozbrojne stawały przed falangą, a konnica zajmowała stanowiska na skrzydłach; bitwę rozpoczynali lekkozbrojni, za nimi nacierali ciężkozbrojni hoplici, uszykowani w falangę, decydujący o wyniku bitwy; założeniem falangi była równoczesna walka na całej linii, przy czym najlepsze siły były ustawione na prawym skrzydle.