Literatura polska w latach 1968-1979

Rok 1968 to kolejny przełom, kolejne zamieszki polityczne, zmiana rządu i kolejna fala emigracji. W literaturze do głosu dochodzi nowe pokolenie twórców, zbuntowanych przeciw władzy i systemowi.

Najważniejsze wydarzenia

Świat:

1968 – Przemiany polityczne w Czechosłowacji i inwazja wojsk Układu Warszawskiego na ten kraj
– Walki uliczne między studentami a policją w Paryżu
1969 – Rewolta w Czechosłowacji zakończona. Rozprawa z opozycją. Student Jan Palach dokonuje samospalenia na placu św. Wacława w Pradze.
– Amerykanie lądują na Księżycu
– Festiwal w Woodstock
1972 – W ZSSR nasilenie działalności opozycyjnej: Andriej Sacharow przesyła do Breżniewa memoriał w obronie praw człowieka
1973 – Amerykanie wycofują się z Wietnamu
– Na Zachodzie wychodzi pierwszy tom Archipelagu GUŁ-ag Aleksandra Sołżenicyna
1975 – 35 państw europejskich (w tym również Polska), USA i Kanada podpisują Akt Końcowy KBWE zobowiązujący sygnatariuszy do poszanowania praw człowieka
1977 – W Pradze ogłoszenie Karty 77 – dokumentu w sprawie łamania Praw Człowieka i Obywatela
1978 – Karol Wojtyła zostaje papieżem Janem Pawłem II
1979 – Inwazja ZSSR na Afganistan

Polska

1968 – Zawieszenie przez cenzurę przedstawień Dziadów w warszawskim Teatrze Narodowym w reżyserii Kazimierza Dejmka. Protesty studentów i inteligencji, zamieszki i represje
– Fala antysemityzmu i emigracja około trzynastu tysięcy osób pochodzenia żydowskiego
– Debiut Stanisława Barańczaka – Korekta twarzy
– Tadeusz Nowak, A jak królem, a jak katem będziesz
1969 – Debiut Rafała Wojaczka: Sezon
– Zwierzoczłekoupiór Tadeusza Konwickiego
– Na emigracji: Widzenia nad Zatoką San Francisco Czesława Miłosza
1970 – Grudzień: protesty robotników w Trójmieście – w Gdyni ginie kilkadziesiąt osób
– Władysław Gomułka odsunięty od władzy. Pierwszym sekretarzem zostaje Edward Gierek.
– Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
1971 – Edwarda Stachury, Siekierezada
1972 – Strajki w Gdańsku i na Śląsku
– Debiutują: Adam Zagajewski (Komunikat) i Julian Kornhauser (Nastanie święto i dla leniuchów)
1973 – Miron Białoszewski, Donosy rzeczywistości
– Edward Redliński, Konopielka
1974 – Pan Cogito Zbigniewa Herberta
– Kronika wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego
– Świat nie przedstawiony Zagajewskiego i Kornhausera – zbiór szkiców wyrażający artystyczną postawę Nowej Fali
1975 – Dramat Sławomira Mrożka Emigranci
1976 – Strajki w całym kraju, represje przywódców i uczestników
– Powstanie Komitetu Obrony Robotników (KOR)
– Miron Białoszewski, Szumy, zlepy, ciągi
1977 – Powstanie drugiego obiegu – Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA oraz pisma: Zapis, Puls i Głos
1978 – Książę Nocy Marka Nowakowskiego
1979 – Wizyta Jana Pawła II w Polsce
– Fabula rasa Edwarda Stachury
– Drugoobiegowe wydanie Miazgi Jerzego Andrzejewskiego

Co na świecie?

„Zimna wojna” trwa. Sytuacja między Wschodem a Zachodem znów staje się napięta. W Czechosłowacji nowy rząd próbuje złagodzić system totalitarny i dać obywatelom większą wolność. Nie podoba się to „sojusznikom” i w sierpniu 1968 Armia Czerwona, wraz z innymi wojskami Układu Warszawskiego, dokonuje inwazji na kraj. O reformach można zapomnieć.

W Chinach trwa „rewolucja kulturalna”. Jej przywódca – Mao Zedong doprowadza do masowych morderstw intelektualistów i „nieprawomyślnych” obywateli.

Amerykanie walczą w Wietnamie. Przełom lat 60. i 70. to największe nasilenie tej wojny, z której USA wycofa się dopiero w roku 1973, przyznając się do klęski. Ale społeczeństwo amerykańskie niemal od początku potępia tę interwencję. Młodzi Amerykanie noszą długie włosy, luźne koszule i rozszerzane spodnie, głoszą ideały pokoju, miłości, tolerancji i powrotu do natury. To hippisi, którzy w krótkim czasie doprowadzą do przemiany społeczeństwa i dokonają rewolucji obyczajowej. Ich podstawową bronią jest muzyka – w roku 1969 na festiwal w Woodstock przyjeżdża około trzystu tysięcy widzów, a koncert staje się prawdziwym świętem młodości i tryumfem nowego spojrzenia na świat.

Europejska młodzież również nie pozostaje w tyle. Francuscy studenci domagają się zmiany polityki swego rządu, większej wolności myślenia, reformy systemu edukacji. W marcu 1968 wychodzą na ulicę. W paryskiej Dzielnicy Łacińskiej płoną samochody, w powietrzu latają kamienie i butelki z benzyną, dochodzi do regularnych bitew między demonstrantami a policją.

Choć w latach 70. rewolucyjna gorączka minie i znów powróci spokój, świat już nigdy nie będzie taki jak kiedyś. Wydarzenia roku 1968 odcisną się na nim trwałym piętnem.

Filozofia

Uniwersyteccy profesorowie również nie pozostają obojętni na zmiany. Widząc odbywające się wokół nich przewartościowania, tworzą nowy system filozoficzny – postmodernizm. Nawet nie przypuszczają, jak oszałamiającą karierę zrobi to słowo w niedalekiej przyszłości.
Postmodernizm głosi schyłek kultury Zachodu i upadek wszelkich autorytetów. Przedstawiciele tego kierunku nie wierzą w zdolność człowieka do poznania prawdy, zaprzeczają istnieniu ładu i sensu w świecie, kwestionują wszelkie reguły i zasady. Filozofowie – twórcy postmodernizmu to Giles Deleuze, Jacques Derrida, Jean-François Lyotard i Richard Rorty.

Literatura

Literaci, głównie amerykańscy, szybko podchwycili nowe idee filozoficzne i rozpoczęli eksperymentowanie. Głoszą hasło „literatury wyczerpania”.

Twierdzą, że nie da się już stworzyć niczego nowego, należy więc wracać do dzieł powstałych wcześniej. Materiałem pisarskim są często dawne teksty, parodiowane i przekształcane.
Postmoderniści rezygnują z obiektywnej narracji, mieszają konwencje i gatunki, często używają cytatów i nawiązań.
Ich ulubioną metodą twórczą jest autotematyzm, czyli wprowadzanie do utworu refleksji „na własny temat” o metodach pisania dzieła, technice pisarskiej i sposobach budowania utworu literackiego.
Najsłynniejsi przedstawiciele postmodernizmu w literaturze to John Barth, Thomas Pynchon, Robert Coover, Kurt Vonnegut, Umberto Eco, a także Gabriel García Márquez i Julio Cortázar.

Nowa filozofia nie zdominowała jednak światowej literatury całkowicie. W latach 70. wielkim wydarzeniem stało się wydanie monumentalnego dzieła Rosjanina Aleksandra Sołżenicyna Archipelag GUŁ-ag. Pisarz, z uwagi na szalejącą w ZSSR cenzurę, od roku 1968 publikował za granicą, a w roku 1974 został wydalony z ZSSR za „zdradę ojczyzny”. Archipelag GUŁ-ag obnaża prawdziwe oblicze sowieckiej władzy, opisuje radzieckie obozy pracy przymusowej i masowe mordy władzy stalinowskiej. Książka ta znacznie zmieniła obraz Związku Radzieckiego w oczach Zachodu.

Polska

Po przełomie z roku 1956 zostało już tylko wspomnienie. W miarę upływu lat rząd Władysława Gomułki stopniowo wycofuje się ze swych obietnic. Reformy polityczne okazały się powierzchowne, zmiany pozorne, a wolność ściśle ograniczona. Władza z coraz większą niechęcią odnosi się do swobody myśli i do inteligencji w ogóle. Ostatnią fazę rządów Gomułki publicysta Stefan Kisielewski wręcz nazwał „dyktaturą ciemniaków”. Okres ten (mniej więcej 1960-1967) nazywa się małą stabilizacją – od tytułu dramatu Stanisława Różewicza z początku lat 60.: Świadkowie albo nasza mała stabilizacja.

W roku 1967 wybucha wielka fala antysemityzmu, który dostarcza władzy narzędzia represji. Ten, kto jest nieprawomyślny, zostaje uznany za Żyda („syjonistę”) i zmuszony do emigracji. W latach 1967-1968 intelektualiści (wśród nich Sławomir Mrożek, poeta i prozaik Henryk Grynberg, publicysta i krytyk Jak Kott, filozof Leszek Kołakowski) masowo opuszczają kraj, udając się przeważnie do Izraela. Społeczeństwo dojrzewa do kolejnego buntu.

Wybuch następuje w marcu roku 1968. Pretekstem staje się zawieszenie przez cenzurę przedstawienia Dziadów Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka w warszawskim Teatrze Narodowym, pod zarzutem antyradzieckiej wymowy. Przeciwko zakazowi protestują studenci i profesorowie, dochodzi do zamieszek i represji, aresztowani zostają przywódcy buntu – Jacek Kuroń, Karol Modzelewski i Adam Michnik, wielu pracowników uniwersyteckich traci pracę.

Wkrótce na ulice powraca względny spokój, ale pisarze i intelektualiści długo nie mogą otrząsnąć się z szoku. Po raz kolejny muszą zająć jednoznaczną postawę – albo „za”, albo „przeciw”. Poeci młodego pokolenia (tzw. Nowej Fali) – Lipska, Barańczak, Zagajewski, Kornhauser i Krynicki nie mają żadnych wątpliwości – bezlitośnie odsłaniają fałsz PRL-owskiej rzeczywistości, oskarżają władzę i system, często działają w podziemiu. Również niektórzy ze starszych twórców krytykują politykę rządu i społeczną rzeczywistość. Zbigniew Herbert tworzy swe najsłynniejsze dzieło – cykl wierszy o Panu Cogito, który staje się swoistym „podręcznikiem” uczącym, jak zachować moralne wartości i ideały w pełnym fałszu i zakłamania świecie. W prozie atmosferę po marcu ’68 usiłuje opisać Jerzy Andrzejewski, (powieść Miazga), niestety, jej druk wstrzymuje cenzura.

Ważne zmiany przynosi rok 1976. Jesienią powstaje Komitet Obrony Robotników (KOR), który rok później zaczyna wydawać nielegalny kwartalnik literacki „Zapis”. W tym samym, 1977 roku rozpoczyna swą działalność Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWA. W ten sposób powstaje tzw. drugi obieg. Od tej pory pisarze nie są już skazani na łaskę cenzury. Dzieła, na których publikację nie zezwala rząd, i tak trafiają do czytelników, tyle że nielegalnie. W drugim obiegu wydaje się zarówno dzieła twórców pokolenia ’68, jak i starsze utwory, które do tej pory nie mogły być opublikowane oficjalnie, jak Miazga Andrzejewskiego, Inny świat Herlinga-Grudzińskiego czy Mój wiek Aleksandra Wata, a także książki pisarzy obcych, np. Milana Kundery, Güntera Grassa, Josifa Brodskiego. Gmach komunizmu coraz mocniej chwieje się w posadach. Ale na jego ostateczny upadek przyjdzie jeszcze trochę poczekać.

Poezja

Nowa Fala – to grupa poetycka, która powstała na przełomie lat 60. i 70., skupiona głównie wokół redakcji czasopisma „Student”. Przeżyciem pokoleniowym dla nich wszystkich są wydarzenia z marca 1968.
Należą do niej:

- Ewa Lipska,
- Stanisław Barańczak,
- Adam Zagajewski,
- Julian Kornhauser,
- Ryszard Krynicki.

Najbardziej znany z nich stał się Stanisław Barańczak. W swoich wierszach zastanawia się głównie nad istotą języka, nad tym, jak język zakłamuje rzeczywistość. Bardzo często odwołuje się do tzw. nowomowy (określenie wprowadzone przez prof. Michała Głowińskiego, a zaczerpnięte z książki George’a Orwella Rok 1984), czyli języka komunistycznej propagandy, a także do stylu urzędowych dokumentów, pism i komunikatów. Zbliża się w tym do pisarzy postmodernistycznych, którzy lubowali się w „rozbieraniu na czynniki pierwsze”, „dekonstruowaniu” języka i demaskowaniu jego fałszu.
Poezja Barańczaka to jednak nie tylko czyste eksperymentatorstwo i „zabawa słowami”. Refleksji nad językiem towarzyszy w wierszach Barańczaka problematyka moralna – poeta zastanawia się, jak pozostać wiernym prawdziwym wartościom w świecie opanowanym przez zakłamany język totalitaryzmu.
Najważniejsze wiersze tego okresu: Spójrzmy prawdzie w oczy, Wypełnić czytelnym pismem.

Podobne tematy porusza Adam Zagajewski – i on rozważa skuteczność języka w wyrażaniu prawdy, jednak jego poezja, w porównaniu z twórczością Barańczaka, jest mniej eksperymentatorska, a bardziej filozoficzna. Zagajewskiego interesują kwestie przemijania, pamięci i postawy człowieka wobec śmierci, zajmuje się też problematyką moralną i… oczywiście krytykuje system.
Najważniejsze wiersze tego okresu: W pierwszej osobie liczby mnogiej, Pamięć.

Tryumfy nadal święci Zbigniew Herbert. Choć wciąż unika eksperymentów i nadaje swym wierszom klasyczną formę, po marcu ’68 jego twórczość tchnie tym podobnym niepokojem moralnym, co utwory młodszych kolegów. To właśnie wtedy powstaje najsłynniejsze dzieło Herberta: cykl wierszy o Panu Cogito, kontynuowany do ostatnich dni jego życia. Imię tytułowego bohatera pochodzi od słynnego powiedzenia XVII-wiecznego filozofa francuskiego, Kartezjusza: Cogito ergo sum („Myślę, więc jestem”). Pan Cogito usiłuje odnaleźć swoje miejsce tak w aktualnej sytuacji politycznej, jak i w ogóle w świecie, w którym trzeba umieć odróżnić rzeczy ważne od nieważnych, dobro od zła, a prawdę od fałszu. Pan Cogito stał się ulubionym bohaterem intelektualnego podziemia lat 70., a także opozycji początku lat 80.

Wielkim indywidualistą tej epoki jest Edward Stachura. To poeta-włóczęga, nierozstający się ze swoją gitarą, zbuntowany, uciekający od cywilizacji, sprzeciwiający się degradacji jednostki ludzkiej i uniformizacji życia przez system totalitarny. Trzyma się z dala od polityki – sławi naturę, wolność i głosi, iż „wszystko jest poezją”. Z jego twórczości poetyckiej przetrwały głównie piosenki, które można usłyszeć jeszcze dziś przy młodzieżowych ogniskach.
Stachura uprawiał również prozę – jego najbardziej znane utwory to: Siekierezada, Wszystko jest poezją i Fabula rasa.

Przed rokiem 1968 tworzy Rafał Wojaczek, jednak do czytelników jego utwory dotrą dopiero na przełomie dekad. Wojaczek to również buntownik, jak niemal wszyscy jego rówieśnicy. W sposobie obrazowania zbliża się do turpistów, sięga po obrazy brzydoty, rozkładu i cielesności. Jego wiersze przedstawiają zniekształcony, schizofreniczny obraz świata, przepojony absurdem i bezsensem istnienia. Jednostka w tym świecie doświadcza przytłaczającej samotności i dezintegracji osobowości. Często w poezji Wojaczka pojawia się śmierć, widziana jako coś niepojętego i absurdalnego. W roku 1971 Wojaczek popełnił samobójstwo, stając się kolejnym uosobieniem legendy „poety przeklętego”.

Proza

Największym dziełem epoki miała być Miazga Jerzego Andrzejewskiego. Autor postawił sobie ambitny cel – całościowo opisać polską rzeczywistość i społeczeństwo po roku 1968, na tle postępującego kryzysu komunistycznego systemu. Sam utwór to wielki eksperyment literacki – jego konstrukcja jest wielopoziomowa, kompozycja – chaotyczna, a narracja koncentruje się na trudnościach autora z napisaniem powieści. Taki typ narracji nazywamy autotematycznym, jest on charakterystyczny dla literatury postmodernistycznej, z którą Miazga posiada wiele cech wspólnych.
Powieść Andrzejewskiego nie została dopuszczona do druku przez cenzurę i ukazała się dopiero w roku 1979, w drugim obiegu.

Dobrą passę ma Tadeusz Konwicki. Jednym z największych dokonań w jego twórczości jest powieść Mała apokalipsa, która ukazała się wkrótce przed wprowadzeniem w Polsce stanu wojennego. Bohater tej książki wędruje po Warszawie końca lat siedemdziesiątych, planując dokonać samospalenia pod Pałacem Kultury. Otaczający go świat jest ponury i pełen zagrożeń, system, sam chylący się już ku upadkowi, przeniknął do wszystkich warstw społecznych, powodując ich demoralizację i wyzbycie się wszelkich wartości. W Małej apokalipsie jawa miesza się ze snem, powieść utrzymana jest w odrealnionej, surrealistycznej atmosferze, przesyconej nieraz absurdalnym humorem, mimo to jednak książka ta to jeden z najtrafniejszych obrazów polskiej rzeczywistości tamtego okresu i trafnie zapowiada niedaleki zmierzch PRL-u.

Ale literatura tamtych czasów nie ograniczała się do spraw aktualnych. Wielu pisarzy powracało w swej twórczości do czasów wojny. Jednym z nich był Miron Białoszewski, autor Pamiętnika z powstania warszawskiego.
Pamiętnik… Białoszewskiego to dość nietypowe świadectwo wojennych wydarzeń, dalekie od martyrologii i heroicznego ukazywania powstania. Bohaterem i narratorem utworu nie jest żołnierz, aktywny uczestnik walk, lecz wylękniony cywil, który pośród kanonady strzałów i bombardowań szuka jedynie miejsca, by się ukryć. Pamiętnik pokazuje wojnę od strony zwykłych ludzi, zaplątanych w nią niejako przypadkiem, których jedynym celem jest po prostu przeżyć. Utwór pisany jest językiem potocznym, stylizowanym na ustną opowieść, dalekim od poetyzacji i heroizacji, ale też nienadużywającym tak ulubionych przez Białoszewskiego eksperymentów słownikowych i składniowych.
Inne jego utwory prozatorskie, jak Szumy, zlepy, ciągi czy Donosy rzeczywistości, choć opisują rzeczywistość warszawskiej ulicy, są o wiele bardziej skomplikowane pod względem formy i kompozycji, co zbliża je do estetyki postmodernizmu.

Nurt chłopski – jego zwiastuny pojawiają się wcześniej, ale w pełni rozwija się dopiero w latach 70. Należą do niego: Tadeusz Nowak, Julian Kawalec, Wiesław Myśliwski i Edward Redliński. Cechą wspólną tych pisarzy jest podejmowanie tematyki wsi i wiejskiej kultury, poszukiwanie jej miejsca we współczesnym, zurbanizowanym świecie.
- W A jak królem, a jak katem będziesz Tadeusza Nowaka ukazany jest bohater, który wyrwany ze spokojnego, opartego na niezmiennych wartościach moralnych świata wsi, zostaje wcielony do wojska i bierze udział w wojnie. Okazuje się, że świat zewnętrzny, „pozawioskowy”, jest przepełniony chaosem i złem, a oparcie bohater może znaleźć jedynie w wartościach wyniesionych z rodzinnego domu. Realistyczną akcję często przeplatają senne wizje i wyobrażenia oparte na motywach kultury ludowej.
- Inny charakter ma Konopielka Redlińskiego. Choć przedstawia zmierzch tradycyjnej kultury wiejskiej, czyni to w sposób pełen ironii i humoru, głównie dzięki osobie narratora – chłopa Kaziuka – który gwarowym, nieporadnym i obrazowym stylem opowiada historię wiejskiej nauczycielki i związanych z jej przybyciem przemian wiejskiego życia.
- Najsłynniejszą powieścią tego nurtu jest jednak Kamień na kamieniu Wiesława Myśliwskiego. Bohater tej powieści – oczywiście chłop – „stojąc nad grobem”, opowiada dzieje swoje i swojej rodziny, cofając się aż do czasów powstania styczniowego i obrazując w ciekawy, a momentami bardzo zabawny sposób przeobrażenia, jakie dotknęły polską wieś w ciągu ponad stu ostatnich lat.

Dramat

Epoka nie obfituje w ciekawe dzieła sceniczne, „złoty wiek” polskiego dramatu minął. Publikują mniej znani dramatopisarze, jak Ernest Bryll, z „wielkiej trójki” najlepiej trzyma się Mrożek. Najważniejszym jego utworem z tego okresu są Emigranci – dramat ukazujący odmienność dwóch typów charakterów i dwóch postaw wobec życia – postawy „inteligenta” i „prostego człowieka”.

Zobacz:

Literatura polska w latach 1980-1988