Faszyzm w Europie. Geneza oraz istota tego zjawiska.

Źródła faszyzmu:

Kryzys demokracji europejskiej nie potrafiącej szybko i zdecydowanie reagować w celu przeciwdziałania skutkom kryzysów gospodarczych, recesji, bezrobocia oraz zapewnienia ładu i porządku, co rodziło rozczarowanie zniecierpliwionych i sfrustrowanych społeczeństw, zbankrutowanych przedsiębiorców i zredukowanych robotników.

Problemy z przestawieniem gospodarek i całych organizmów państwowych na tory pokojowe po zakończonej I wojnie.

Problem milionów zdemobilizowanych żołnierzy, młodych kombatantów, dla których nie było miejsca w „nowym” społeczeństwie, którzy to dołączyli do grona sfrustrowanych i rozczarowanych, podatnych na proste i łatwe demagogiczne hasła, szczególnie w Niemczech i Włoszech.

Skrajna postać nacjonalizmu, rozbudzonego już przed I wojną oraz podczas jej trwania.

Rewanżyzm, czyli nastroje rewanżu, odwetu za wojenną porażkę (Niemcy) bądź „niespełnione i zmarnowane” zwycięstwo (Włochy).

Załamanie systemów wartości moralnych i etycznych w pierwszej połowie XX w., co było efektem wojen, nacjonalizmów, kryzysów, ideologii gloryfikujących brutalną przemoc, zburzenia pewnego stabilnego porządku wewnętrznego; totalizmy obiecywały stworzenie pewnego stałego „układu”.

Zjawiska socjologiczne i psychologiczne, poczucie zagubienia jednostek zagrożonej przez otaczające zjawiska społeczne, obawy przed podejmowaniem nowych – niebezpiecznych wyborów, życiem na własną rękę w skomplikowanym, nie do końca rozumianym świecie, co z kolei rodziło poszukiwania niezbędnego oparcia w tradycji i autorytetach np. we wspólnocie narodowej lub charyzmatycznym przywódcy.

Podstawowe cechy i założenia faszyzmu

Szowinizm, niekiedy wręcz rasizm, sugerujący, że własna wspólnota narodowa jest lepsza od innych, jest predestynowana do odegrania misji dziejowej, ekspansji, podboju (chorobliwy mistycyzm), dobre jest to, co zgodne i nie stoi w sprzeczności z interesami tej wspólnoty, człowiek kształtuje się w pełni tylko w ramach narodu – „własnej rasy”.

Wodzostwo, czyli ślepe posłuszeństwo przywódcy narodu a zarazem – partii: „führerowi”, „duce” czy „caudillo”.

Odrzucenie pacyfizmu, przeświadczenie, że wojna jest czymś normalnym, a nawet naturalnym sprawdzianem wartości człowieka i narodu, zawód wojskowego jest tym, który najbardziej przystoi mężczyźnie; w konfliktach wygrywali oczywiście „lepsi” czyli silniejsi; militaryzm życia publicznego i rozbudowa armii.

Gloryfikacja ekspansji w celu rozszerzenia „przestrzeni życiowej”.

Odrzucenie demokracji i wszystkich założeń tkwiących u jej podstaw („zgniły liberalizm”), uniwersalizmu chrześcijańskiego oraz socjalizmu i komunistycznej walki klas.

Wskazywanie wroga obwinianego o wszystko, co złe, tłumaczenie wszelkich porażek jego działalnością, np. plutokracja (bliżej nie określona grupa posiadaczy) lub Żydzi bądź jeszcze inni w zależności od potrzeby.

Pełna kontrola, dyktatura partii nad całością życia społecznego.

Zorganizowanie społeczeństwa w różnego rodzaju zuniformizowanych tworach organizacyjnych od partii po różne branżowe czy środowiskowe, co w jakiejś mierze stało się wejściem w sferę prywatności.

Z przeświadczenia, iż naród jest wielką rodziną i negacji marksistowskiej walki klas wynikało tworzenie tzw. korporacji, czyli instytucji zrzeszających zarówno pracowników, jak i pracodawców (mogły posiadać różne nazwy, np. Niemiecki Front Pracy).

Ideologizacja życia publicznego i społecznego, kult wodza narodu, afirmacja ruchu politycznego, wymaganie społecznego entuzjazmu dla poczynań władz w celu budowy społeczeństwa bezgranicznie lojalnego wobec przywódcy i partii.

Włochy

Faszyzm najwcześniej zdobył władzę we Włoszech. Demokracja włoska nie potrafiła sobie poradzić z głębokim kryzysem gospodarczo-społecznym, z masami eksżołnierzy, politycznie zagospodarowanych przez faszystów lub komunistów, co groziło wybuchem rewolucyjnym. W tej sytuacji konsekwentne działania partii faszystowskiej i jej wodza Benito Mussoliniego i pobłażliwość dla jego awanturniczej często działalności (terror wobec rywali na lewicy) ze strony części aparatu państwowego umożliwiły przewrót polityczny, gdzie wystarczyła raczej groźba przemocy niż samo jej użycie (październik 1922 r. – marsz na Rzym). Stopniowo faszyści koncentrowali w swoim ręku całość władzy, zmuszając opozycję do milczenia metodami zastraszania czy terroru (np. zabójstwo socjalisty Matteotiego), a potem środkami administracyjnymi (zakaz działania). Stopniowo rozbudowano również kult przywódcy.

W życie wprowadzono zasady solidaryzmu społecznego poprzez tworzenie systemu korporacji, państwo stawało się tutaj arbitrem. Za jednym zamachem zduszono ruch związkowy.

Opieką otoczono rodzinę, przeprowadzano wielkie roboty publiczne, terror z czasem miał zasięg ograniczony, odwoływano się do patriotycznych uczuć i dumy narodowej, poprawnie ułożyły się stosunki z Kościołem oraz instytucją monarchii, do czasu wojny w propagandzie i praktyce nie stosowano rasizmu i jego kryteriów (antysemityzmu). Dzięki temu wielu obserwatorów dobrze oceniało faszyzm, np. wśród naszej endecji posiadał on potencjalnych naśladowców.

Niemcy

W Niemczech jak w soczewce skupiały się wszystkie źródła faszyzmu. Paradoksem jest i pozostanie, że najbardziej brutalna i najbardziej ekspansywna postać totalitaryzmu faszystowskiego – NSDAP i jej przywódca Adolf Hitler do władzy doszli drogą demokratyczną i legalną (nie licząc monachijskiego nieudolnego puczu w 1923 r.), posiadając liczną reprezentację parlamentarną. Hitler w styczniu 1933 roku otrzymał konstytucyjną misję utworzenia rządu z rąk prezydenta Hindenburga. Walka polityczna, podobnie jak w Italii w przededniu marszu na Rzym, toczyła się niewybrednymi środkami, nie brakowało morderstw, burd ulicznych, w których prym wiodły bojówki partyjne SA zasilane przez tysiące sfrustrowanych ochotników. W pierwszych tygodniach rząd Hitlera miał charakter koalicyjny, ale już wkrótce (podpalenie Reichstagu) zdelegalizowano groźną rywalkę – KPD, a domniemanym „podpalaczom”, czyli komunistom (z bułgarskim działaczem Kominternu – Georgi Dymitrowem), urządzono pokazowy proces.

W marcu 1933 roku odbyły się wybory, które przyniosły sukces nazistom, choć niemało głosów padło też na opozycję (mandaty uzyskane przez komunistów zostały unieważnione). W następnych miesiącach działania nazistów doprowadziły do zaprzestania działalności lub rozwiązania wszystkich partii politycznych oprócz NSDAP.

W 1934 r. po śmierci prezydenta Hindenburga, Hitler przejął jego funkcje łącząc je z obowiązkami kanclerskimi, przybierając tytuł wodza „führera”.

Naziści zlikwidowali wkrótce po zdobyciu władzy autonomię krajów związkowych, wprowadzili też nowy podział administracyjny na okręgi – gauy (od słowa „gau”), gdzie władzę sprawowali miejscowi notable partii faszystowskiej. Nazwano ten proces „ujednoliceniem” (niem. „gleichschachtung”).

Wprowadzono kult wodza i państwa.

Wprowadzono indoktrynację ideologiczną, tworząc specjalne ministerstwo propagandy (Goebbels).

Powstały odpowiednie dla danych grup społecznych stowarzyszenia i organizacje, jak np. Niemiecki Front Pracy, Związek Kobiet Niemieckich, „Hitlerjugend” dla młodzieży męskiej, BDM – Bund Deutsches Mädchen – dla dziewcząt (zwany niekiedy złośliwie Bund Deutschen Materatzen).

Istniały nawet tendencje, aby hitleryzmowi nadać cechy religii.

Rozbudowano aparat represji, szczególną rolę wyznaczając policji politycznej – Gestapo. Specjalna formacja wewnątrzpartyjna – SS (tzw. „sztafety ochronne”) – zdobywała coraz większe wpływy aż w końcu stała się (po 1934) wszechwładna wobec zwykłych obywateli. Pomógł w tym upadek bojówek SA, formacji teraz po zdobyciu władzy już niepotrzebnej, niekiedy wręcz kłopotliwej, ponieważ drażniącej armię swoimi ambicjami przejęcia nad nią kontroli oraz swym radykalizmem społecznym.

Hitler rozprawił się krwawo z kierownictwem SA w czerwcu 1934 r., głównie Ernstem Röhmem i jego otoczeniem pod absurdalnymi często pretekstami (np. homoseksualizm), umacniając swoją władzę nad nazistowskimi szeregami. Powoli również podporządkowywał sobie armię (do 1938). Przeciwników systemu zamykano w specjalnie tworzonych obozach koncentracyjnych.