Autorytaryzm jako systemu rządów – charakterystyka

To antydemokratyczny system rządów, w którym władza sprawowana jest przez siły zbrojne, grupę wysokich urzędników państwowych, partię polityczną bądź wybitną jednostkę, niekiedy o charyzmatycznych właściwościach, najczęściej po dokonanym zamachu stanu.

Popularne określenie tego systemu to tzw. rządy silnej ręki.

Autorytaryzm charakteryzuje zdecydowana przewaga władzy wykonawczej w porównaniu z ubezwłasnowolnionym bądź fasadowym parlamentem, zredukowanie wpływów i możliwości działania partii politycznych i poważne ograniczenie praw obywatelskich. Ciężar władzy spoczywa w rękach jednostki bądź wąskiej grupy obywateli.

Autorytaryzm z natury nie miał tendencji totalitarnych. Zadowalając się samym sprawowaniem władzy bez praktycznej kontroli niezależnych czynników, nie naruszał swobody działalności gospodarczej, społecznej (jeśli nie zagrażała interesom obozu rządzącego), wolności religijnej, a nawet tolerując do pewnych granic krytykę i opozycję pod swoim adresem (np. dopuszczając istnienie niezależnej prasy).

W okresie międzywojennym autorytaryzm stał się jedną z odpowiedzi na gospodarczy kryzys i konflikty polityczne oraz narodowe (etniczne). Był on stosunkowo powszechnym i częstym zjawiskiem. Przyjrzyjmy się kilku przykładom.

Jugosławia

W 1918 roku powstało Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, co było wynikiem współpracy tych narodów w czasie I wojny światowej.

Niezależnie od tych największych grup etnicznych mieszkały tam inne: Macedończycy, Albańczycy, Rumuni, Turcy, Węgrzy, bośniaccy Muzułmanie i Niemcy.

Wbrew deklaracjom,w okresie wojny czy krótko po niej, państwo przybrało unitarny (scentralizowany) charakter monarchii konstytucyjnej z silną pozycją króla wywodzącego się z serbskiej dynastii Karadjordjeviców (Aleksandra).

Nowy podział administracyjny łamał dotychczasowe tradycje czy odrębności, wprowadzając sztucznie wykrojone tzw. banowiny. Faktycznie dominowali w państwie Serbowie, czemu sprzyjała polityka króla.

Konflikt między rzecznikami serbskiego centralizmu a federalizmu, spotęgowany sporami przeciwników monarchii z sympatykami republiki oraz narastające waśnie etniczne czy też kryzys gospodarczy zmierzały ku gwałtownym rozwiązaniom.

Pretekstu dostarczył incydent w Skupsztinie, czyli lokalnym parlamencie, gdzie poseł Racic w czerwcu 1928 roku zastrzelił kilku innych jego członków.

W styczniu 1929 roku w bardzo napiętej sytuacji politycznej król Aleksander dokonał zamachu stanu, wprowadzając w państwie dyktaturę. Monarcha wkrótce rozwiązał partie polityczne i powołał rząd (z generałem Zivkovicem na czele) odpowiedzialny tylko przed nim. We wrześniu 1931 roku Aleksander nadał swojemu królestwu nową konstytucję:

wprowadzała ona dwuizbowy parlament (do tej pory był tylko jednoizbowy), utrzymując zasadę odpowiedzialności gabinetu wyłącznie przed głową państwa (królem);

podkreślała jedność państwa i uroczyście proklamowała istnienie jednego narodu – jugosłowiańskiego;

wybory miały od tej pory stać się jawne, a listy kandydatów ustalały lokalne władze administracyjne.

Nie na wiele przydały się protesty przywróconej do istnienia opozycji. Jej skrajna część – nacjonaliści chorwaccy (ustasze) i macedońscy (WMRO) – w 1934 roku doprowadziła do zabójstwa króla Aleksandra I podczas wizyty we Francji, w Marsylii. Kolejni premierzy, a zarazem protektorzy małoletniego króla (syna zamordowego) Piotra II, Stojadinovic oraz Cnetkovic kontynuowali politykę twardego kursu wobec opozycji. Kompromis z jej umiarkowanym odłamem (ludowcami chorwackimi) przyszedł za późno, aby uratować kraj przed wojenną zawieruchą i etnicznymi rzeziami (1939 rok).
Litwa, Łotwa, Estonia

Najszybciej rządy autorytarne wprowadzono na Litwie.

W grudniu 1926 roku przewrotu dokonali wojskowi sympatycy (pod wodzą gen. Plachaviciusa) lidera lokalnej partii narodowej (tautiników), Anastasa Smetony.

Został obalony centrolewicowy rząd Slezeviciusa, wprowadzono faktyczną dyktaturę prezydenta, którym zamachowcy okrzyknęli szefa tautiników. Premierem u jego boku był inny polityk prawicowy Voldemaras.

Zaczęto stosować represje wobec lewicowej opozycji, a sytuację ostatecznie zalegalizowała konstytucja z 1928 roku.
Konstytucja zwiększała władzę prezydenta, czyniąc go również zwierzchnikiem rządu. Redukowała uprawnienia sejmu, paraliżowała oponentów, wprowadzając zasadę rejestracji kandydatów na posłów przez powolną władzom administrację.

W Estonii autorytaryzm powoli stawał się metodą sprawowania władzy.

Na przełomie lat 1933-1934 doszło do poważnego kryzysu politycznego związanego z wielkimi ambicjami prących do władzy tutejszych faszystów, (tzw. wabsów). Pod ich naciskiem doszło do uchwalenia autorytarnej konstytucji, która pełnię władzy powierzyła prezydentowi. Wabsowie liczyli na zwycięstwo w zbliżających się wyborach głowy państwa.

Zaniepokojone estońskie elity skupione wokół wpływowych w tym rolniczym kraju agrarystów i w samej armii postanowiły zapobiec przejęciu władzy przez krzykliwych faszystów kierowanych przez niejakiego Skirta.

W marcu 1934 roku premier Konstantin Päts w porozumieniu z naczelnym dowódcą estońskich sił zbrojnych, generałem Laidonerem, przeprowadził zamach stanu. Szef rządu wystąpił wówczas w roli tymczasowego prezydenta i ogłosił wprowadzenie stanu wyjątkowego. W ciągu kilku dni przeprowadzone aresztowania osłabiły wabsów.

Próba dokonania faszystowskiego przewrotu w grudniu 1935 roku została błyskawicznie udaremniona przez rząd. Dyktatura prezydenta uchroniła kraj przed awanturnictwem wabsów, którzy stanowili poważną siłę polityczną.

Poprawiona w 1938 roku konstytucja jeszcze silniej akcentowała pozycję głowy państwa.

Na Łotwie dyktatura stała się owocem głębokiego konfliktu między socjaldemokracją a partią agrariuszy (Związkiem Chłopskim), dwiema najpoważniejszymi siłami politycznymi.

W maju 1934 roku premier Karlis Ulmanis, agrarysta, przy pomocy bojówek partyjnych (tzw. aizsargów) zajął gmach sejmu oraz siedzibę socjaldemokratów, dokonując przy tym licznych aresztowań przeciwników politycznych.

W 1936 roku Ulmanis objął urząd prezydenta, a specjalna ustawa sankcjonowała permanentny (ciągły) stan wyjątkowy, szefa państwa czyniła „vadonisem”, czyli „wodzem” Łotwy. Ulmanis nie powołał masowej partii po rozwiązaniu wszystkich dotychczasowych (nawet Związku Chłopskiego), opierając się na przemocy oraz na autentycznym ekonomicznym dostatku niewielkiego rolniczego państwa. Agraryzm stał się niemal obowiązkową ideologią.

U schyłku lat 30. pojawiły się próby tworzenia kultu „vadonisa”, co przypominać mogło totalitarne reżimy, do których system łotewski częściowo się upodabniał.

Bułgaria

Także młoda, niedojrzała dostatecznie demokracja bułgarska nie przetrwała próby czasu. Na sytuację tę wpłynęły takie wydarzenia, jak:

niepomyślne zakończenie I wojny światowej (Bułgaria walczyła po stronie państw centralnych),
konflikt między wpływowymi agrarystami, będącymi u steru rządów, na czele z dynamicznym Aleksandrem Stambolijskim, a prawicą skupioną wokół pozbawionego władzy dworu królewskiego i kół wojskowych.

W czerwcu 1923 roku, w wyniku zamachu, lewicowy gabinet Stambolijskiego został obalony, a sam premier zamordowany. Car Borys III powierzył misję utworzenia rządu liderowi zamachowców, profesorowi Cankowowi. Jego rząd przetrwał do 1930 roku, stosując po raz pierwszy brutalne represje wobec opozycji. Pozostający w cieniu car sam sięgnął po władzę w1934 roku, zręcznie manewrując między wojskowymi a faszyzującym Cankowem. Borys III pozostał aż do śmierci (1943) rzeczywistym liderem państwa, pełniąc rolę superarbitra między licznymi, rywalizującymi ugrupowaniami. Bułgarska dyktatura królewska okazała się trwalsza od jugosłowiańskiej. Niemcom zaś nie udało się tutaj stworzyć masowych organizacji oraz grup nacisku na monarchię, nawet w latach II wojny światowej.

Węgry

Węgrzy za udział w I wojnie światowej zapłacili jedną z najwyższych cen – ich państwo przestało funkcjonować w swych historycznych granicach.
Zwycięska ententa zmusiła nowe demokratyczne władze węgierskie do uznania tych straszliwych cięć, dzięki którym około 3 milionów Madziarów znalazło się poza własnym, narodowym państwem.

Do dymisji podał się prezydent-premier Karolyi i 20 marca 1919 roku w wyniku sojuszu komunistów z socjaldemokratami powstała Węgierska Republika Rad.

Niezależnie od haseł społecznych czy sympatii wobec czerwonej Rosji w rewolucji węgierskiej pewną rolę odgrywały czynniki patriotyczno-narodowe – była ona bowiem dramatycznym protestem wobec dyktatu mocarstw.

Dzięki wspólnej akcji wojsk czechosłowackich, francuskich, a zwłaszcza rumuńskich, republika w sierpniu upadła, a jej lider, Bela Kun, zbiegł za granicę.

Znaczną rolę w zwalczaniu rewolucyjnej państwowości odegrał admirał Horthy, stojący na czele tzw. armii narodowej. Wykorzystując poparcie mocarstw oraz autokompromitację rządu rumuńskiej marionetki – Friedricha, w listopadzie 1919 roku Horthy wkroczył do stołecznego Budapesztu i rozpoczął zabiegi o uzyskanie funkcji regenta (oficjalnie Węgry pozostawały monarchią, ale już bez monarchy).

Równocześnie trwały ostre, brutalne represje wobec komunistów i sympatyków rewolucji. Po kilkumiesięcznym epizodzie rządów koalicyjnych (na wyraźne życzenie ententy) w marcu 1920 roku miały odbyć się wybory regenta, ponieważ Horthy przeciwstawił się powrotowi na Węgry Karola IV Habsburga.

Wierne admirałowi wojsko oraz liczne prawicowe organizacje paramilitarne zastraszyły deputowanych do parlamentu i zgodziły się one na rządy Horthyego, którego dyktatura trwała do października 1944 roku.

Swoją władzę Horthy opierał przede wszystkim na armii, burżuazji, ziemiaństwie i zamożnym chłopstwie, które pozyskano ograniczoną reformą rolną.

Straty terytorialne, które usankcjonował układ pokojowy z Trianon (4 czerwca 1920 roku), na rzecz sąsiadów spowodowały, że prawicowa, nacjonalistyczna dyktatura szukała zbliżenia z III Rzeszą Hitlera, aby dokonać rewizji granic.

Rumunia

To bałkańskie królestwo, które powiększyło swój obszar ponad dwukrotnie po I wojnie światowej (kosztem Węgier, Bułgarii oraz Rosji), w rzeczywistości nie zaznało nigdy demokracji. W okresie międzywojennym kraj ten rządzony był na pograniczu dyktatury.

Od połowy lat 20. ograniczona została wolność prasy.
Państwem kierowali najpierw liberałowie, potem agraryści, następnie król Karol II wspólnie z różnymi partiami.
W połowie lat 30. wyrosła silna partia faszystowska, tzw. Żelazna Gwardia, z Codreanu i Simą na czele.
Król gotów był tolerować faszystów, póki zwalczali jego oponentów, ale gdy stali się na tyle wpływowi, aby zagrozić pozycji monarchy, wówczas przystąpił do kontrdziałania.
Na początku 1938 roku Karol II utworzył rząd jedności narodowej wymierzony w partię Codren Nie zapobiegło to jednak likwidacji austriackiej państwowości (w marcu 1938 roku), głównie wskutek sytuacji międzynarodowej (zbliżenie włosko-niemieckie i obojętność Zachodu).

Grecja

W okresie międzywojennym również Grecja nie osiągnęła na dłuższy czas stabilizacji politycznej.

W obliczu narastających konfliktów, w sierpniu 1936 r. dyktatorską władzę przejął gen. Joannis Metaxas, korzystając przy tym z poparcia króla Konstantyna.

Generał wprowadził cenzurę, zawiesił działalność partii politycznych, w pełni podporządkował sobie administrację, dokonał też krwawych czystek wśród lewicowej opozycji.

Rozpoczął także budowę własnego kultu oraz indoktrynację młodzieży, tworząc ku temu specjalną organizację (EON). Nie zapobiegło to jednak ani włoskiej, ani niemieckiej agresji (1940-1941 r.).

Inne państwa

Do grona państw autorytarnych należała również Polska (po zamachu majowym w 1926 roku). Nasz rodzimy system polityczny posiadał jednak swoją specyfikę, nie od razu nabrał cech autorytarnych.

W pewnym stopniu autorytarny reżim usiłował budować w Austrii zapewne nie bez włoskich (sąsiednich) inspiracji, kanclerz Dollfuss w latach 1932-34. Rozgromił on silnych tutaj socjaldemokratów (luty 1934 r.), opierając swoje rządy na paramilitarnej, nacjonalistycznej, prawicowej Heimwerze. Padł jednak ofiarą zamachu rodzimych faszystów, inspirowanych przez Hitlera, dążących do przyłączenia tego państwa do III Rzeszy (lipiec 1934 r.). Jego następcą został Schuschnigg, kontynuujący w zasadzie politykę zamordowanego, rozbudowując tzw. Front Ojczyźniany, stworzony jeszcze przez Dollfussa. Nie zapobiegło to jednak likwidacji austriackiej państwowości (w marcu 1938 r.) głównie wskutek sytuacji międzynarodowej (zbliżenie włosko-niemieckie i obojętność Zachodu).

Autorytarny reżim stworzył w Albanii król Zogu (lata 1925-1939), zaprzyjaźniony z Włochami, nie zamierzający pełnić jednak roli marionetki, co ostatecznie doprowadziło do faszystowskiego podboju Albanii w 1939 r.

Cechy autorytaryzmu posiadał reżim w Portugalii, zaprowadzony po wojskowym przewrocie w maju 1926 r. (generałowie Gomes da Costa oraz Antonio Carmona). Funkcję premiera w latach 1932-1968 pełnił nieprzerwanie Antonio Salazar, tworząc system tzw. „Dyktatury Narodowej” bądź jak głosił slogan „Estado Nuovo” (“Nowe Państwo”).
Dyktatura Salazara nie była w istocie klasyczną dyktaturą faszystowską. Opierała się bowiem na elitach, klerze, drobnomieszczaństwie, wybiórczo odwołując się do innych grup społecznych, głosząc ogólnonarodowy charakter reżimu.
Armia oddała władzę Salazarowi, zdając sobie sprawę ze swych niewielkich kompetencji gospodarczych, on zaś, konserwatywny ekonomista, wydawał się gwarantem politycznej stabilizacji.

Wnioski

Typowymi zjawiskami XX-wiecznych ruchów i reżimów autorytarnych były lub są programy odrodzenia, odnowy, uzdrowienia i aktywizacji.

W systemie autorytarnym wąska grupa rządzi, stosując przemoc i terror, korzystając z wojska czy policji, wykorzystując bierność większości społeczeństwa.

Autorytaryzm nie wykształcił masowych partii, które byłyby zdolne mobilizować tłumy (jak w faszyzmie). Na pewno takiej roli nie pełniły ociężałe, oficjalne struktury jak np. nasz rodzimy BBWR czy różne fronty ojczyźniane.

Na czele reżimów autorytarnych stali dyktatorzy starego typu, wojskowi bądź gabinetowi politycy rzadko porywający za sobą masy.

Decydującą rolę odgrywała armia, wspierająca dyktatorów, a zarazem chroniąca władzę przed faszystowskimi konkurentami.

Autorytarne systemy wspierały też Kościoły, religię, licząc na życzliwość i wzajemność, w czym na ogół nie zawiodły się.

W reżimach autorytarnych rzadko przeprowadzano pełną likwidację systemu wielopartyjnego, pozostawiając niewielki margines wolności i demokracji.

Na Łotwie oraz w Estonii udało się reżimom zmobilizować do poparcia szerokie rzesze chłopów.

Autorytaryzm nie zniknął i obecnie nadal spotykamy jego mutacje w krajach Afryki, Azji czy, do niedawna, Ameryki Łacińskiej (dyktatury wojskowe, choćby w Chile czy Argentynie).

Zapamiętaj

Autorytaryzm system rządów charakteryzujący się zdecydowaną przewaga władzy wykonawczej nad ustawodawczą; faktyczna dyktatura, dopuszczająca czasami pewne elementy parlamentarnej demokracji, nawet działalność w pewnych określonych ramach opozycji, głównie dla wprowadzenia w błąd obserwatorów zagranicznych (bądź krajowych, o ile są naiwni); system ten był dosyć typowy dla większości państw Europy w okresie międzywojennym, szczególnie na wschodzie i centrum kontynentu; system ten niestety nie należy tylko do kart historii, ustrój wielu państw Azji i Afryki posiada autorytarny charakter.

Uwaga!
Do grona państw autorytarnych zaliczała się również Polska w latach 1926-1939!