Analiza i interpretacja wiersza Tadeusza Nowaka pt. Psalm o powrocie.

Tadeusz Nowak

Psalm o powrocie

I wróci Odys wróci do Itaki
od żywej kości dech mieczem odetnie
policzy owce i na niebie ptaki
siądzie i morze zamiast niego westchnie

A po tym morzu czerwonym jak wino
ślepca spod Troi wiodą białe żagle
Zmarli aż do nas z jego pieśni płyną
podobni do mnie i do ciebie nagle

Od zmarłych dzieli nas zwierciadło tarczy
Stojąc przed tarczą rozczesują włosy
Kobiety nasze Obok nich pies warczy
Na hełm z którego wyciągamy losy

Kobiety nasze To im zwiastowano
Syna w kapliczce obok każdej drogi
Odchodzą chłopcy z karabinem rano
całując starcom poranione nogi

I wróci Odys wróci do Itaki
spod jego dłoni szare drzewko tryśnie
O tym nam mówią na niebiosach znaki
I w zżółkłe księgi spadające liście.

Konspekt

Wstęp

Rozpoznanie gatunku wiersza i głównego tematu oraz wzajemnych między nimi relacji.

  • Psalm jest gatunkiem wywodzącym się z Biblii – to pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym. Jednak Psalm o powrocie trudno nazwać mod­litwą. To raczej utwór o charakterze refleksyjnym, odwołujący się do tradycji biblijnej i mitologicznej. Motywem wyjściowym jest wędrówka Odyseusza – lecz jest ona pretekstem, by podjąć motyw życia ludzkiego jako wędrówki, stałego w kulturze toposu homo viator (człowiek wędrujący).

Rozwinięcie

  • Określenie cech podmiotu lirycznego i adresata. Wiersz jest przykładem liryki bezpośredniej – to monolog podmiotu lirycznego, który wypowiada się w imieniu pewnej zbiorowości, o czym świadczą formy gramatyczne czasowników (pierwsza osoba liczby mnogiej).
  • Wskazanie nawiązań do tradycji antycznej (Odys, Homer, topos wędrówki).
  • Wskazanie nawiązań do tradycji biblijnej (Morze Czerwone, Matka Boska).
  • Wskazanie elementów polskiej tradycji narodowowyzwoleńczej i romantycznej (chłopcy – żołnierze).
  • Wskazanie połączenia elementów kultury śródziemnomorskiej i polskich cech tradycji.

Zakończenie

Wnioski

  • Wędrówka jako metafora życia.
  • Powtarzalność losów ludzkich.
  • Indywidualne, jedyne w swoim rodzaju cechy ludzkiej egzystencji.

 

Przykład realizacji

Psalm jest gatunkiem wywodzącym się z Biblii – to pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymnicznym. Jednak Psalm o powrocie trudno nazwać modlitwą. To raczej utwór o charakterze refleksyjnym, odwołujący się do tradycji biblijnej i mitologicznej.
Zatem warto zastanowić się, dlaczego autor nazwał swój utwór „psalmem”? Zapewne dlatego, że wiersz ten jest poważny, ma charakter podniosły, napisany jest wzniosłym, pełnym powagi stylem.

Wiersz jest przykładem liryki bezpośredniej – to monolog podmiotu lirycznego, który wypowiada się w imieniu pewnej zbiorowości, o czym świadczą formy gramatyczne czasowników (pierwsza osoba liczby mnogiej). Możemy uznać, że ta zbiorowość to wspólnota ludzi zakorzenionych w kulturze śródziemnomorskiej, czyli mającej cywilizacyjne podstawy w starożytnej Grecji i Rzymie oraz Biblii.

Do kultury antyku podmiot liryczny nawiązuje w sposób bezpośredni – głównym motywem jest wędrówka Odysa, albo, precyzyjniej rzecz ujmując, powrót Odysa do Itaki. Ów powrót możemy rozumieć jako wracanie do korzeni, traktowanych jako swoista podstawa bytu każdego człowieka. Tak można interpretować sens pierwszej zwrotki wiersza – Odys powróciwszy „policzy owce i na niebie ptaki / siądzie i morze zamiast niego westchnie”. Obraz ten tchnie spokojem i poczuciem bezpieczeństwa, które możemy uznać za ukoronowanie wędrówki Odysa.

Wiersz bardzo wyraźnie nawiązuje do szeroko pojętej tradycji – obok wspomnianego obrazu odnajdujemy aluzję do Homera („ślepiec spod Troi”). „Zwierciadło tarczy” ma prawo kojarzyć się nam z tarczą Achillesa i jej słynnym opisem w „Iliadzie”. „Zżółkłe księgi” możemy uznać zarówno za pisma antyczne, jak i biblijne. Ale i inne skojarzenia są usprawiedliwione – syn „w kapliczce obok każdej drogi” nakazuje odwołania do tradycji chrześcijańskiej, ale zapewne i polskiej, bo w naszym kraju szczególnie wiele takich przydrożnych kapliczek z Chrystusem można jeszcze spotkać.

Do polskiej tradycji nawiązuje także strofa trzecia: „Odchodzą chłopcy z karabinem rano / całując starcom poranione nogi” – do tradycji walk narodowowyzwoleńczych, partyzantki, traktowanej jako pewna cecha losu polskiego.

Co jednakże z tych wszystkich odniesień do tradycji wynika? Czemu one służą i o czym świadczą?

Ogólnie rzecz ujmując, świadczą właśnie o wzmiankowanym na początku zakorzenieniu w tradycji, a bardziej to uszczegóławiając można powiedzieć, że Odys to archetyp wędrowca, a zarazem pewnej – charakterystycznej dla ludzi różnych czasów – postawy: poszukiwacza, kogoś pragnącego kształtować swój los, kogoś niegodzącego się na łatwe rozwiązania, uparcie dążącego do celu. Z kolei nawiązanie do Homera wskazywać może wielkość i niezwykłość tego poety. „Kobiety nasze To im zwiastowano / syna w kapliczce obok każdej drogi” – te wersy sugerują możliwość odczytywania losu każdej matki w kontekście losu Matki Boskiej, traktowanej jako symbol wszystkich cierpiących matek.

I wreszcie obraz chłopców „odchodzących z karabinem rano” powiązany z wersami poprzedzającymi go, pozwala nam na odczytanie tradycji romantyczno – mesjanistycznej, wedle której polscy wojownicy „chłopcy – żołnierze” składają z siebie ofiarę na wzór Chrystusa.

Zatem Psalm o powrocie jest wierszem mówiącym o tym, że istnieją pewne trwałe wzorce kultury europejskiej, które możemy rozpoznawać w poszczególnych ludzkich losach. Wiersz wyraża pewność co do trwałości podstaw owych wzorców – „I wróci Odys wróci do Itaki” – to zdanie zaczynające, ale i kończące wiersz jest swoistą klamrą spinającą rozważania podmiotu lirycznego. Sugeruje, że powrót do źródeł jest nieuchronnym elementem losu człowieka, pewnego rodzaju koniecznością, nadającą sens wszelkim ludzkim działaniom. To oznajmujące zdanie nadaje wypowiedzi cechę niezachwianej pewności – podmiot liryczny jest pewien, że ma rację, podobnie jak jest pewien, że doświadczenia kolejnych pokoleń sumują się w globalny los całej ludzkości. W wierszu dominuje czas teraźniejszy, nieco form użytych jest w czasie przyszłym, a zupełnie sporadycznie pojawia się czas przeszły – takie użycie czasów podkreśla owo przekonanie podmiotu lirycznego. Zarazem nadaje wypowiedzi charakter w dużej mierze uniwersalny – sugeruje rodzaj wspólnoty losów ludzi w przeszłości i w teraźniejszości. Wspólnoty niezależnej od konkretnego czasu historycznego, w którym się żyje. Cechuje ją powtarzalność ludzkich losów i podobieństwo podstawowej sytuacji egzystencjalnej każdego człowieka.

W kontekście tego warto zwrócić uwagę na rodzaj gry pomiędzy zaimkami „ja” i „my”, poprzez które ujawnia się podmiot liryczny. Na przykład wersy „Zmarli aż do nas z jego pieśnią płyną / podobni do mnie i do ciebie nagle” podkreślają i wyjątkowość, oryginalność pojedynczego losu, ale także i jego uniwersalizm, wspólnotowość z losami całej ludzkości.

Zakończenie

Podsumowując dotychczasowe rozważania, warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną cechę całego utworu, sugerowaną już w tytule. Otóż przyjęcie formy psalmu sugeruje także rodzaj uświęcenia owego ludzkiego losu – opartego na wzorcach kultury biblijnej i antycznej – powtarzalnego, realizującego się wciąż na nowo w każdym człowieku, a jednak za każdym razem indywidualnego i jedynego w swoim rodzaju. To z jednej strony stwierdzenie faktu, że jesteśmy zanurzeni w rzece tradycji. Ale także rodzaj wezwania: nakaz stałego przypominania i rozpoznawania w sobie dziedzictwa kulturowego przodków. Ten nakaz poeta realizuje poprzez przypominanie podstawowego kodu kulturowego naszego kręgu cywilizacyjnego – starogreckiego, biblijnego i swoiście polskiego.

Co w ocenie pracy będzie brane pod uwagę

  • Wstępne rozpoznanie całości – czyli próba odczytania głównego przesłania wiersza. To nie jest bardzo trudne – jest to utwór dotyczący trwałych wartości kultury europejskiej i jej korzeni – antycznych i biblijnych, a także – podstaw polskiej kultury i tożsamości narodowej. Daje się również zauważyć wspólnota ludzi starożytnych i współczesnych.

  • Określenie nadawcy i adresata

    • Nadawca: jest to liryka bezpośrednia
      Identyfikacja ze zbiorowością ludzi zakorzenionych w kulturze. Dlatego podmiot liryczny mówi o sobie zarówno „ja”, jak i „my”.
      Podmiot liryczny jest rodzajem mędrca, proroka, kogoś, kto może i powinien nauczać innych.
    • Adresat: ludzie „w ogóle”, wspólnota („my”), pojedynczy człowiek („ty”).
  • Rozpoznanie gatunku i opis sposobu mówienia
    Wiersz jest psalmem, ale nie jest to typowy psalm, czyli biblijny utwór modlitewno-hymniczny. Z cech psalmu można jedynie wychwycić podniosły charakteru utworu, paralelizmy i rytmizację. Zauważ też, że utwór jest monologiem, w którym stosowanie zdań oznajmujących sugeruje nadawanie wypowiedzi tonu niezachwianej pewności, zaś użycie czasów gramatycznych podkreśla powtarzalność doświadczeń kolejnych pokoleń ludzkości.
  • Rozpoznanie i interpretacja toposów (archetypów), odzwierciedlających uniwersalne doświadczenie egzystencjalne człowieka. Wskazanie miejsc znaczących.
    Tu mamy elementy i proste, oczywiste, i nieco trudniejsze.

    • Odyseusz to oczywiście archetyp wędrowca, po pierwsze – wracającego do ojczyzny, ale – po drugie – także poszukującego własnej drogi życiowej. Rzadziej Odys występuje w takiej roli, jaka pojawia się w wierszu Nowaka, czyli w roli gospodarza, opiekuna ziemi powierzonej jego pieczy.
    • Homer – prawzór poety, wieszcza, barda.
    • Topos Matki Boskiej, skazanej na utratę syna – jej los porównywalny z losem wielu kobiet, przede wszystkim – polskich.
    • Chłopcy – żołnierze to też niełatwy do rozpoznania topos, mający swe korzenie w kulturze romantyzmu polskiego.
    • Powrót – jako powrót do źródeł, do miejsc swojskich, bezpiecznych.
    • Wyciąganie losów z hełmu – zarówno tarcza, jak i hełm są znakami przeszłości, ważnymi symbolami czasu minionego, z drugiej jednak strony ich funkcja jest inna niż w eposie Homera. „ W zwierciadle tarczy” Achillesa zapisany został świat archaiczny Grecji, ale i sama tarcza może stać się lustrem, przed którym kobiety czynią toaletę.
    • Hełm – Hektora? Achillesa? – kiedyś atrybut wojownika – dziś służy do przechowywania losów. Czy znaczy to, że owe symbole zostały zdegradowane, że nie rozpoznajemy już istotnych sensów dawnych symboli?
    • Interpretacja dwóch ostatnich wersów – „Zżółkłe księgi”: antyczne i biblijne to oczywiście symbol dawnej kultury; „spadające liście” – symbolizują przemijający czas.
  • Wykorzystanie kontekstów: mitologicznego, biblijnego, literackiego (Homer), romantycznego.
  • Znajomość i umiejętne stosowanie terminologii teoretycznoliterackiej.

Zobacz:

Tadeusz Nowak – Psalm o powrocie

Co to jest psalm?