Obraz współczesnego społeczeństwa w dramacie Friedricha Dürrenmatta Wizyta starszej pani . Dokonaj analizy i interpretacji podanego ­fragmentu, zwracając uwagę na sposób kreowania świata przedstawionego i przesłanie dramatu.

Friedrich Dürrenmatt, Wizyta starszej pani

AKT I

Fragment I

KLARA ZACHANASSIAN
Na tym głazie całowaliśmy się. Przeszło czterdzieści lat temu. Kochaliśmy się pod tymi krzakami, pod tym bukiem wśród muchomorów, na mchu. Miałam siedemnaście lat, a ty nie skończyłeś jeszcze dwudziestu. Potem ożeniłeś się z Matyldą Blumhard, z jej sklepikiem z drobną galanterią, a ja wyszłam za mąż za starego Zachanassiana, za jego miliardy w Armenii. Złowił mnie w hamburskim burdelu. Starego złotego żuka zwabiły moje rude włosy. […]
ILL wyczekująco
Pomożesz nam?
KLARA ZACHANASSIAN
Nie sprawię zawodu miasteczku mojej młodości.
ILL
Potrzeba nam milionów.
KLARA ZACHANASSIAN
To niewiele.
ILL entuzjastycznie
Łasiczko!
Wzruszony uderza ją ręką po lewym udzie i cofa ją z sykiem bólu.
KLARA ZACHANASSIAN
To boli. Uderzyłeś się o zawias mojej protezy. […]
ILL
Gdyby było można unieważnić czas, moja czarodziejko. Gdyby życie nas nie rozłączyło.
KLARA ZACHANASSIAN
Pragnąłbyś tego?
ILL
Tylko tego, tego jednego. Przecież kocham ciebie! (całuje ją w prawą rękę) Ta sama chłodna biała dłoń.
KLARA ZACHANASSIAN
Pomyłka. To także proteza. Z kości słoniowej. […]

Fragment II

BURMISTRZ
Łaskawa pani, drodzy obywatele miasta Güllen! Czterdzieści pięć lat temu opuściła pani nasze miasteczko […]. Pamięć o pani w nas nie zagasła. Zaiste. Jeszcze dziś nauczyciele w szkole stawiają pani osiągnięcia za wzór, zwłaszcza w najważniejszym przedmiocie, w botanice i zoologii, miała pani zdumiewające wyniki, co świadczyło o współczuciu dla wszystkiego, co żyje, co potrzebuje ochrony. Cechujące panią umiłowanie sprawiedliwości i zmysł dobroczynności już wówczas wzbudzały podziw szerokich rzesz. (burzliwe oklaski) Przecież to nasza Klarkia postarała się o pożywienie dla biednej wdowy, kupując kartofle za pieniądze zdobyte mozolną pracą u sąsiadów, ratując w ten sposób staruszkę od śmierci głodowej. […]
KLARA ZACHANASSIAN
Burmistrzu, gülleńczycy! Jestem wzruszona waszą bezinteresowną radością z powodu moich odwiedzin. Co prawda byłam trochę innym dzieckiem, niż to przedstawił burmistrz w swoim przemówieniu, w szkole dostawałam lanie, a kartofle dla wdowy Boll ukrad­łam wspólnie z Illem nie po to, żeby ocalić starą stręczycielkę od śmierci głodowej, lecz żeby się położyć razem z nim do łóżka, gdzie było wygodniej niż w Konradowym Lesie czy Piotrowej Stodole. Aby jednak przyczynić się do waszej radości, pragnę od razu oświadczyć, iż gotowa jestem podarować miastu Güllen okrągły miliard. […]
Grobowa cisza
BURMISTRZ zająkliwie
Miliard!
Nadal wszyscy trwają w osłupieniu.
KLARA ZACHANASSIAN
Ale stawiam jeden warunek.
Wybucha nieopisany entuzjazm. Wszyscy tańczą, wskakują na krzesła. Gimnastyk wykonuje ćwiczenia itd. Ill wali się z radości w piersi jak w bęben.
ILL
Klara! Zachwycająca! Wspaniała! […]
BURMISTRZ
Łaskawa pani powiedziała: stawiam jeden warunek. Czy mogę wiedzieć, jaki to warunek?
KLARA ZACHANASSIAN
Zaraz powiem. Dam wam miliard i chcę sobie za to kupić sprawiedliwość.
Grobowa cisza.
BURMISTRZ
Przecież sprawiedliwości nie można kupić!
KLARA ZACHANASSIAN
Wszystko można kupić.
BURMISTRZ
Wciąż nie rozumiem.
KLARA ZACHANASSIAN
Boby, wystąp. […]
OCHMISTRZ
Było to w roku 1910. Jako sędzia w Gulden rozpatrywałem skargę o uznanie ojcostwa, Klara Zachanassian, wówczas Klara Waschler, skarżyła pana, panie Ill, że jest pan ojcem jej dziecka. […]
KLARA ZACHANASSIAN
Toby i Roby, wprowadźcie Koby’ego i Loby’ego.
Żujące gumę draby wprowadzają na środek sceny obu ślepych wesołych eunuchów, którzy trzymają się za ręce.
OBYDWAJ
Jesteśmy Koby i Loby, jesteśmy Koby i Loby. […]
OCHMISTRZ
Podajcie wasze nazwiska.
PIERWSZY
Jakub Hühnlein, Jakub Hühnlein.
DRUGI
Ludwik Sparr, Ludwik Sparr. […]
OCHMISTRZ
W 1910 ja byłem sędzią, a wy świadkami, Ludwiku Sparr i Jakubie Hühnlein. Co zeznaliście pod przysięgą przed sądem w Gulden?
OBYDWAJ
Że spaliśmy z Klarą, że spaliśmy z Klarą.
OCHMISTRZ
Tak przysięgliście przede mną. Przed sądem, przed Bogiem. Czy to prawda?
OBYDWAJ
Fałszywie zeznawaliśmy, fałszywie zeznawaliśmy. […] Ill nas przekupił, Ill nas przekupił. […]
ILL tupie nogą
Przedawnione! Wszystko uległo przedawnieniu! Stara głupia historia.
OCHMISTRZ
Co się stało z dzieckiem, oskarżycielko?
KLARA ZACHANASSIAN szeptem
Żyło rok.
OCHMISTRZ
Co się stało z panią?
KLARA ­ZACHANASSIAN
Zostałam dziwką.
OCHMISTRZ
Dlaczego?
KLARA ­ZACHANASSIAN
Wyrok sądu
zrobił ze mnie ­dziwkę.
OCHMISTRZ
A teraz pragnie pani sprawiedliwości, Klaro Zachanassian?
KLARA ZACHANASSIAN
Mogę sobie na to pozwolić. Güllen otrzyma miliard, jeżeli ktoś uśmierci Alfreda Illa.

W trakcie analizy

  • Zwróć uwagę na konwencję artystyczną. To podstawowa sprawa. Fakt, że w utworze przenikają się elementy dramatyczne, komiczne, sytuacje i postacie są wyraźnie przerysowane i zdeformowane, możesz uczynić punktem wyjścia swoich rozważań.
  • Uzasadnij przyczynę wprowadzenia nowych form teatralnych. Zastanów się, w jakim stopniu zaważyły na tym doświadczenia XX w.? Dlaczego realizm i naturalizm nie były już w stanie sprostać wiedzy o świecie i człowieku? Ustalenie tych kwestii pozwoli Ci płynnie przejść do głównej części tematu, czyli ­prezentacji obrazu społeczeństwa.
  • Wykorzystaj swoją wiedzę o całości utworu. Przywołaj krótko jedną z najbardziej sugestywnych sytuacji, na przykład scenę sądu Illa w Ratuszu. To pogłębi wizerunek postaci, wzmocni wymowę prezentowanej wizji. Uważaj jednak, by odniesienia były uzasadnione. Liczą się jedynie te, które pomogą zaprezentować temat w pełniejszym wymiarze, a więc ściśle się z nim wiążą.
  • Przywołaj różne konteksty. Temat daje ogromne możliwości w tym względzie. Automatycznie narzuca się tu skojarzenie Klary Zachanassian z Picassowskimi kobietami! Otwórz album malarstwa i spójrz na Portret Gertrudy Stein. Z pozoru obraz namalowany zgodnie z zasadami sztuki tradycyjnej, a jednak twarz przypominająca maskę! Inny przykład, jeszcze bardziej wymowny, którym możesz się posłużyć, to Kobieta z wachlarzem. Kubistyczna, zdeformowana postać czyż nie przypomina w pewnym stopniu bohaterki dramatu Dürrenmatta? Za wprowadzenie tego typu skojarzeń otrzymasz dodatkowe punkty. To dowód ogólnej erudycji i orientacji w świecie kultury.

Klucz oceny

1. Wstępne rozpoznanie całości

  • n początkowe sceny dramatu:
    • I fragment: spotkanie Klary z Illem po latach
    • II fragment: scena oficjalnego powitania Klary przez mieszkańców Güllen
  • nawiązanie do tradycji dramatu mieszczańskiego
  • tematyka – upadek wartości, krytyka społeczeństwa
  • konwencja nowatorska, odchodząca od tradycyjnej formy teatralnej

2. Wskazanie groteski jako sposobu kreowania postaci

Argumenty

  • przesadne wyeksponowanie w charakterystyce postaci cech wyglądu (np. proteza nogi i ręki Klary, wyzywające rude włosy, wykwintny strój) i usposobienia (np. cynizm, chłód, dystans Klary) upodabniające bohaterkę do kobiety – potwora, demona
  • przywołanie skrajnie skandalizujących i jednocześnie niezwykłych faktów z przeszłości Klary (np. nieślubne dziecko, które umiera, prostytucja, małżeństwo z multimiliarderem z egzotycznego kraju itp.)
  • anonimowość postaci, brak cech indywidualizujących: nie mają imion, występują pod nazwami funkcji, jakie sprawują (Burmistrz, Ochmistrz) lub noszą imiona grypsy maksymalnie uproszczone (Boby, Toby, Roby, Koby, Loby)
  • automatyzm zachowań postaci upodabniający bohaterów do marionetek, klownów, manekinów
  • przerysowany, nieprawdopodobny język (automatyzm mowy oparty na powtórzeniach „fałszywie zeznawaliś­my, fałszywie zeznawaliś­my”, ironia i ekspresja w sposobie mówienia Klary, nagromadzenie wulgaryzmów, kolokwializmów, przesadny ­patos w przemówieniu Burmistrza, itp.)

3. Wskazanie sposobów kreowania wydarzeń

  • nieprzewidywalność sytuacji, która prowadzi do absurdu (żądanie zabicia Illa za miliard)
  • wielość przenikających się konwencji literackich: komizm, tragizm, parodia, farsa, melodramat, absurd, groteska:
    Przykłady:

    • zderzenie wzniosłości z banałem, np. młodzieńcza miłość w scenerii muchomorów, czuły pocałunek w rękę, która okazuje się protezą, idealizacja bohaterki w przemówieniu zdemaskowana przez nią samą ujawnieniem nad wyraz trywialnych motywów postępowania itp.
    • zderzenie śmiesznych wypowiedzi z tragicznymi sytuacjami, czyli celowe niedostosowanie języka do charakteru sytuacji („Ill nas przekupił, Ill nas przekupił”)
    • kontrast między uroczystym, do przesady przerysowanym przemówieniem Burmistrza a nasyconym wulgaryzmami i dobitnymi sformułowaniami językiem Klary lub automatycznym językiem postaci z jej otoczenia
    • kontrast między pełnym chłodu i cynizmu zachowaniem Klary a euforią, podnieceniem mieszkańców Güllen (tańce, śpiewy, ćwiczenia gimnastyczne)
    • hiperbolizacja, monstrualność zarysowanych sytuacji (erotyczne ekscesy Klary, posiadane przez nią miliardy, szantaż, chęć zemsty na dawnym kochanku itp.)
    • zderzenie idylli panującej na początku spotkania z narastającą atmosferą grozy
    • efekt – akcja przypomina klownadę, błazenadę

4. Zaznaczenie funkcji zastosowania nowatorskiej konwencji

  • kreacja zdeformowanej rzeczywistości w celu demaskacji jej absurdów
  • wzbudzenie grozy i przerażenia przedstawioną sytuacją
  • wywołanie szoku estetycznego i obyczajowego
  • złagodzenie dramatycznej wymowy tekstu poprzez groteskę, śmiech, który oczyszcza

5. Nakreślenie obrazu mieszkańców Güllen

  • zatracenie podstawowych wartości za cenę dobrobytu, poddanie się religii pieniądza (np. małżeństwo Illa z córką bogatego sklepikarza, związek Klary z mul­timilionerem, nadzieje ­mieszkańców Güllen na otrzymanie pieniędzy od Klary)
  • przekonanie, że wszystko można kupić, nawet sprawiedliwość
  • wyrzeczenie się prawdy
  • uprzedmiotowienie człowieka, upodobnienie go do automatu, odarcie z refleksyjności
  • degeneracja moralna
  • karierowiczostwo
  • przekupstwo z chęci zysku (np. Koby i Loby składający fałszywe zeznania)
  • uleganie pokusom
  • słabość charakteru
  • obłuda, pochlebstwo
  • gra pozorów
  • cynizm
  • poczucie bezkarności

6. Sformułowanie przesłania utworu

Przykłady:

  • obraz ma wymiar metafory, mieszkańcy Güllen to miniatura współczesnego społeczeństwa
  • dramat przestrzega przed zagładą świata wartości, jest wyrazem lęków współczesnej cywilizacji utratę ładu etycznego
  • stawia pytania o trwałość i niezawodność elementarnych wartości w trudnych sytuacjach
  • wyraża obawę o zagrożenie indywidualizmu i podmiotowości człowieka

7. Wykorzystanie np. kontekstów

  • literackich – możesz wykorzystać inne teksty teatru awangardowego korespondujące z Wizytą starszej pani: zasadne będą tu odwołania do Szewców Witkacego jako dramatu podnoszącego temat zagrożenia wartości lub inne przykłady – Tango Mrożka, Kartoteka Różewicza to również utwory dające obraz kondycji współczesnego świata
  • artystycznych – wspomniane już wcześniej Picassowskie portrety kobiet byłyby jak najbardziej na miejscu, nie mieszczą się przecież w formule realistycznego opisu!
  • historycznych (doświadczenia XX w., które zachwiały porządkiem moralnym, ­postępujący konsumpcjonizm życia w latach 50. itp.)

8. Dodatkowe walory pracy

Na przykład odniesienie do lektur spoza kanonu obowiązkowego przez zwrócenie uwagi na sztuczną nogę i rękę Klary, warto też krótko przywołać Końcówkę Becketta, gdzie również funkcjonuje motyw kalekich ludzi. Konkluzja, że ułomnoś­ci wyglądu to typowy atrybut bohatera groteskowego, na pewno przyniesie punkty. Błyskot­liwość, odkrywczość przemyśleń też zawsze wysoko ceniona.