Dziecko – istota bezbronna czy mały buntownik? Przedstaw problem na wybranych przykładach tekstów kultury.

Komentarz

Temat daje dużą swobodę w doborze materiału – pozwala wykorzystać znajomość różnych tekstów kultury (filmu, malarstwa, rzeźby, fotografii…), pochodzących z różnych epok. Coś jednak przy tym narzuca: sposób ujęcia motywu. W literaturze i sztuce można przecież znaleźć bardzo różne sposoby przedstawiania dziecka, a tu musimy wybierać między dwoma konkretnymi ujęciami. Może chodzi o to, by omówić dokładnie jakąś jedną perspektywę zamiast kilku bardzo pobieżnie? Przecież 20 minut to niewiele czasu… A może sprzeczność między dzieckiem – bezbronną istotą a małym buntownikiem – jest tylko pozorna i temat wcale nie wymaga zdecydowania się na jedną tylko możliwość?

 

Inne możliwe sformułowania tematu

  • Różnorodne ujęcia motywu dziecka i dziecięcości w literaturze i sztuce. Omów zagadnienie, odwołując się do wybranych przykładów. (Zauważ, że w tym poleceniu nie ma narzuconych sposobów pokazywania dziecka!)
  • Skonfrontuj obrazy dziecka w literaturze i sztuce dwóch wybranych epok. (Temat podobny do poprzedniego, tylko dużo węższy.)
  • Rola dzieciństwa w biografii bohatera literackiego. Przedstaw problem na podstawie wybranych postaci z utworów literackich różnych epok. (Temat może dotyczyć także roli młodości.)
  • Odwołując się do wybranych przykładów, skonfrontuj różne ujęcia motywu rodziny w literaturze. (Problemy rodzinne, konflikt pokoleń – w tak sformułowanych tematach też można mówić o dzieciach!)

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
szczególna sytuacja dziecka w społeczeństwie:

  • słabość, zależność wobec otoczenia (istota bezbronna),
  • dostrzeganie zła tkwiącego w świecie, pragnienie zmieniania świata (mały buntownik),
  • współwystępowanie tych dwu kreacji bohatera dziecięcego w tekstach kultury z XX wieku.

Kolejność prezentowanych argumentów (treści)

Zmiana stosunku do dziecka i dzieciństwa w XX wieku:

  • zauważenie znaczenia dzieciństwa w kształtowaniu się osobowości człowieka,
  • podkreślanie potrzeby ochrony dziecka przed doświadczeniami traumatycznymi (nie tylko np. wojną czy nędzą, ale też „toksycznymi” rodzicami),
  • nielekceważenie przejawów dziecięcego buntu.

Bezbronność dziecka wobec świata:

  • wobec wielkich kataklizmów, takich jak np. wojna,
  • dzieci jako ofiary przemian ustrojowych czy kryzysów ekonomicznych (nędza),
  • współczesny kryzys więzi międzyludzkich: samotność dziecka.

Zabiegi służące kreowaniu takiego typu bohatera:

  • podkreślanie kruchości i „małości” dziecka wobec ogromu świata (dziewczynka w czerwonym płaszczyku w tłumie idących – Lista Schindlera; warkoczyk w stosie włosów z wiersza Różewicza),
  • eksponowanie szczegółów budzących wzruszenie i kojarzonych z dziecięcością: zabawek, małych nóżek czy rączek itp.

Dziecko zbuntowane:

  • najtrudniejszy rodzaj buntu: frustracja wywołana kształtem otaczającego świata,
  • upadek autorytetów, silniejsze konflikty pokoleń,
  • kryzys wartości: odrzucenie wartości wpajanych przez rodziców, jednoczesna trudność ukształtowania własnego systemu wartości,
  • samotność.

Zabiegi służące kreowaniu takiego typu bohatera:

  • eksponowanie agresywności (wulgarny język, przemoc fizyczna, czasem autoagresja),
  • ucieczka od rzeczywistości, tworzenie własnego świata.

Cel takiego sposobu kreowania bohaterów dziecięcych:

  • wyeksponowanie zła świata,
  • wzbudzenie silniejszych emocji u odbiorcy,
  • czasem próba wniknięcia w psychikę dziecka, przedstawienia jego sposobu myślenia.

Wnioski

  • specyficzny wizerunek dziecka we współczesnych tekstach kultury,
  • przedstawione teksty kultury są: oskarżeniem świata, ostrzeżeniem, zachętą do refleksji.

 

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Zacznij od krótkiego przedstawienia specyficznej sytuacji dziecka (typowe skojarzenia: niewinność, beztroska wynikająca z braku doświadczeń).

  • Zwróć uwagę, że dzieciństwo niekoniecznie musi być „sielskie, anielskie”: niedorosły człowiek jest w dużym stopniu uzależniony od otoczenia, świat może budzić jego przerażenie. Dziecko jest istotą bezbronną, często doznaje krzywd. Ale dziecko to także spontaniczność, energia, chęć poznawania i zmieniania świata – stąd mały buntownik. Bunt przeciwko światu jako sposób budowania własnej tożsamości, określanie samego siebie.
  • Na koniec dokonaj wyboru, które z ujęć tematu będziesz dalej rozwijać:
    • Teksty kultury – tworzone przecież przez ludzi dorosłych – najczęściej podkreślają bezradność dziecka.
    • Obraz dziecka – buntownika jest zdecydowanie ciekawszym ujęciem tematu.

Możliwość 2.

  • Przedstaw krótko różnorodne (nie tylko te podpowiadane w temacie!) spojrzenia na dziecko w tekstach kultury różnych epok.
  • Wyciągnij wniosek: obraz dziecka jest pełen sprzeczności, stanowi ono dla dorosłych swego rodzaju zagadkę.
  • Zauważ związek określonego obrazu dziecka ze światopoglądem epoki, w której powstały dane teksty kultury.

Zauważ: pierwszy z pomysłów na wstęp zapowiada skupienie się na konkretnych obrazach dziecka w tekstach kultury, drugi pozwala Ci na poszerzenie kontekstu, np. odwołanie się do: historii, psychologii, filozofii itp.

 

Strategie rozwinięcia

Różne aspekty bezbronności dziecka

  • Bezbronność dzieci może wynikać z ich słabości fizycznej – nie są w stanie obronić się przez agresją, wymagają wyjątkowej opieki. Dzieciństwo jest przy tym czasem szczególnego zagrożenia chorobą, śmiercią. W literaturze często pojawiają się dzieci słabego zdrowia (wątłe, chore, kalekie):
    • Orcio z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego – traci wzrok, żyje w świecie wyobraźni,
    • Janko Muzykant z noweli Henryka Sienkiewicza – o wielkim talencie, ale chorowity, słaby,
    • chory chłopiec z Tajemniczego ogrodu Frances Hodgson Burnett (także film w reż. Agnieszki Holland).
  • Bezbronność wobec śmierci:
    • Treny Jana Kochanowskiego – przedwczesny zgon Urszulki jako sprzeczny z poczuciem sprawiedliwości,
    • Jaś nie doczekał Mari Konopnickiej,
    • śmierć Piotrusia w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej.
  • Bezbronność dziecka zmusza do współczucia, opieki, obrony:
    • mity: Zeus wykarmiony przez kozę Amalteę; Romulus i Remus pod opieką wilczycy, pasterz, który ratuje małego Edypa.

Dziecko jest istotą, której los kształtuje otoczenie

Jest zależne od decyzji innych ludzi, na które ma niewielki wpływ. Otoczenie bardzo często nie liczy się z jego zdaniem, wykorzystuje je do własnych celów, traktuje przedmiotowo. O prawach dziecka zaczęto mówić dopiero w XX wieku! – wcześniej dzieci były traktowane jako własność rodziców (zwłaszcza ojca), były całkowicie od nich ­zależne.

  • Zygmunt Freud – podkreślał szczególne znaczenie dzieciństwa w kształtowaniu osobowości człowieka (początek kompleksów, nerwic). Jednocześnie twierdził: „Dzieci nie są złośliwe, dzieci są złe”.
  • Jan Jakub Rousseau – idealizował dzieciństwo. Człowiek jest z natury dobry, więc dziecko cechują niewinność i nieświadomość. Harmonijny rozwój (dokonujący się najlepiej w środowisku wiejskim) sprawia, że w dziecku budzi się ciekawość świata. Swoje pedagogiczne wizje zawarł Rousseau w tekś­cie Emil, czyli o wychowaniu (1762).

Przykłady:

  • Edyp – jego ojciec w obawie przed wypełnieniem się przepowiedni kazał synka okaleczyć i porzucić w górach na pastwę dzikich zwierząt;
  • Mojżesz – jego los zależy od przypadku (został znaleziony przez córkę faraona);
  • Konrad Wallenrod – jako dziecko został porwany przez Krzyżaków, którzy zabili jego rodziców; wychowywał się na dworze mistrza krzyżackiego;
  • dziecko jako niewinna ofiara; zabijanie dzieci, np. w wyniku obaw przed ewentualnym zagrożeniem (biblijna rzeź niewiniątek, do której odwołuje się m.in. Mickiewicz w III cz. Dziadów), ofiary z dzieci składane w różnych kulturach (np. u Celtów, w Ameryce Południowej, na Bliskim Wschodzie; ślad także w Biblii – Abraham, który miał złożyć w ofierze Bogu swego syna Izaaka).

Dziecko jest w szczególny sposób narażone na niesprawiedliwość i nędzę

Niewiele może zrobić, by zmienić swoją sytuację. Taka kreacja bohatera dziecięcego miała zazwyczaj na celu budzenie współczucia odbiorcy, zachęcenie go do pomocy, zaangażowanie w działalność społeczną. Także okrucieństwo wobec dziecka budzi silniejszy sprzeciw niż wtedy, gdy dotyczy człowieka dorosłego.
Przykłady:

  • Janko Muzykant Sienkiewicza, Antek Prusa, Nasza szkapa Konopnickiej, smutne dzieciństwo Tomasza Judyma z Ludzi bezdomnych Żeromskiego;
  • szczególny przypadek bezbronności: sieroctwo. Brak rodziców równoważny z brakiem opieki, narażeniem na zło świata. To sytuacja często występująca w bajkach;
  • dzieci jako ofiary prześladowań carskich w III cz. Dziadów („najmłodszy dziesięć lat niebożę,/ skarżył się, że łańcucha podźwignąć nie może”);
  • dzieci jako niewinne ofiary Holocaustu (Lista Schindlera w reżyserii Spielberga, Malowany ptak Jerzego Kosińskiego).

Bezbronność dziecka wynika z nieznajomości świata i ludzi

Dzieciństwo kojarzy się z naiwnością, nieumiejętnością zrozumienia skomplikowanej rzeczywistości. Niedorosły człowiek odbiera świat dosłownie, jest zazwyczaj szczery i uczciwy w swoich uczuciach. To naraża go na bolesne rozczarowania, a także na wykorzystywanie.
Przykłady:

  • Dobra pani Elizy Orzeszkowej – Helenka, wiejska sierota, staje się ofiarą kaprysu bogatej damy, która bierze ją do siebie, a gdy dziewczynka zaczyna ją nudzić, bez skrupułów odsyła ją do chłopskiej chaty. Dziecko cierpi, nie rozumiejąc swojej sytuacji.
  • Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej – naiwna i uczciwa Mela zostanie zapewne stłamszona przez zakłamany świat.
  • Dzika kaczka Henryka Ibsena – Jadwinia kocha ojca i nie rozumie, dlaczego opuścił rodzinę. Dziewczynka popełnia samobójstwo.

Dziecko jako mały buntownik

Przeciwko komu i po co?
Przede wszystkim – przeciwko rodzicom czy nauczycielom? – oni są najbliżej i bezpośrednio ograniczają aktywność młodego człowieka. Rzadko zdarza się w literaturze dziecko odrzucające cały świat stworzony przez dorosłych jak Oskar Matzerath z Blaszanego bębenka Grassa, to jest charakterystyczne raczej dla buntu młodzieńczego.

Zauważ: odrzucenie świata dorosłych łączy się z idealizacją dzieciństwa, którego czas pragnie się przedłużyć. W Blaszanym bębenku Oskar pozostaje na zawsze trzyletnim dzieckiem; inne dobre przykłady to Buszujący w zbożu i Piotruś Pan.

Bunt dziecka ma sens:

  • poprzez bunt dziecko uświadamia sobie własną odrębność, kształtuje swą osobowość (można tak powiedzieć nawet o „okresie negacji” u dwulatka!);
  • jest dowodem samodzielności myślowej, aktywnej postawy wobec otaczającego świata; kształtuje poczucie siły (por. „dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze,/ ten młody zdusi Centaury” z Ody do młodości Mickiewicza);
  • bunt dziecka wpływa na cały układ, w którym się ono znajduje; zmusza do refleksji – i często do zmiany postawy – innych członków rodziny;
  • obraz buntu stłumionego, nieudanego także jest źródłem refleksji nad relacjami dziecko – opiekun (np. w wyrazisty sposób eksponuje w utworze problem niesprawiedliwości, okrucieństwa, każe zastanawiać się nad wzorcami wychowywania).

Przyczyny buntu

Dziecko kieruje się przede wszystkim emocjami – jest spontaniczne, reaguje pod wpływem impulsu. Szczerość jego uczuć i wewnętrzna uczciwość każą mu dużo ostrzej przeżywać wszelkie przypadki niesprawiedliwości i zła. Bunt rodzi się więc często z frustracji; destrukcyjne doświadczenia mogą powodować apatię, ale dużo częściej wywołują gwałtowny sprzeciw dziecka. Niedorosły człowiek ma też dużo większą potrzebę niezależności, dlatego mocniej protestuje przeciwko wszelkim ograniczeniom, których sensu – zdarza się – jeszcze nie rozumie.

Ten dziecięcy bunt można też zinterpretować inaczej: dziecko kieruje się przede wszystkim egoizmem, dąży do przyjemności, a unika przykrości.

Jak przejawia się dziecięcy bunt?

Na przykład poprzez ostentacyjne odrzucenie zasad głoszonych przez świat dorosłych, lekceważenie zakazów i nakazów. Może to dotyczyć spraw drobnych (dziecko psoci, jest „niegrzeczne”), ale też całego systemu wartości.

Przykłady:

  • swawolny Dyzio z Ludzi bezdomnych, Hesia z Moralności pani Dulskiej.

Formą buntu bywa także ostentacyjne odcięcie się od świata, np. ucieczka w milczenie, a nawet różne formy autoagresji.

Zwróć uwagę: można znaleźć przykłady połączenia buntu z poczuciem bezbronności – choćby tzw. agresję jagnięcia – ostentacyjne podkreślanie swej słabości w celu manipulowania otoczeniem, wyrażenia swych negatywnych emocji. Przykład: Tajemniczy ogród.

 

Strategie zakończenia

Podsumowanie i wnioski. Zauważ na przykład, że:

  • analiza dzieciństwa, zrozumienie sytuacji dziecka jest kluczem do zrozumienia postaw ludzi dorosłych,
  • w tekstach kultury różnych epok powtarzają się bardzo podobne problemy (o czym to świadczy?).

Odniesienie do współczesności: wiek XX jako wiek dziecka – człowiek niedorosły staje się pełnoprawnym bohaterem tekstów kultury, często pojawia się w nich spojrzenie na świat z punktu widzenia dziecka. Nobilitacja dziecięcej wrażliwości. Rozwój pedagogiki.

Przydatne sformułowania

  • „dzieciństwo sielskie, anielskie” (cytat z liryku lozańskiego Mickiewicza Polały się łzy…)
  • „Dziecko jest ojcem człowieka” (William Wordsworth) – po dziecku można poznać, jaki wyrośnie z niego człowiek
  • „Nie ma dzieci, są ludzie” (Janusz Korczak)
  • „Dzieciństwo jest snem rozumu” (Rousseau)
  • „Dziecku należy się największe poszanowanie” (Juwenalis)

Dziecko jako symbol początku, czystości, niewinności, przyszłości, pełni możliwości, skarbu, ale też głupoty, niewdzięczności, zmart­wień (Władysław Kopaliński, Słownik symboli).

 

Pytania do dyskusji

Jak światopogląd epoki wpływa na sposób pokazywania dziecka w literaturze? Skonfrontuj obrazy pochodzące z dwóch różnych epok.

Proponowana odpowiedź
Taką wyraźną zależność widać na przykład w przypadku romantyzmu i pozytywizmu. Twórcy pierwszej z tych epok widzą w dziecku przede wszystkim istotę nieskażoną racjonalizmem, umiejącą dostrzec tajemnice tkwiące w świecie, tak jak chłopiec z ballady Goethego Król olszyn. W literaturze romantycznej występują dzieci niezwykłe i nad wiek dojrzałe, właściwie pozbawione dzieciństwa – jak Orcio z Nie-Boskiej komedii Krasińskiego. W twórczości pozytywistów bohater dziecięcy pojawia się jeszcze częściej, ale pokazywany jest inaczej. To najczęściej ubogie dziecko z ludu, którego nędza ma wzruszać czytelnika i zachęcać go do realizacji postulatów społecznych epoki (zwłaszcza pracy u podstaw). Przykładami są np. Janko Muzykant Sienkiewicza czy Nasza szkapa Konopnickiej.

W literaturze dziecięcej czy tzw. kinie familijnym dużo częściej niż przeciętnie pojawia się dziecko – buntownik. Jaka jest tego przyczyna?

Proponowana odpowiedź
Sposób kreowania obrazu dziecka zależy od przewidywanego odbiorcy dzieła, a także od planowanego wpływu utworu na tegoż odbiorcę. Tomek Sawyer, Pippi czy choćby Kevin „sam w domu” są bohaterami, do których młodociany czytelnik lub widz chciałby być podobny. Mały buntownik to jednocześnie ktoś przedsiębiorczy, umiejący sobie poradzić z przeciwnościami losu. Jednocześnie dostrzec można pewien paradoks: świat podporządkowuje sobie młodego człowieka za pomocą wielu zakazów, a jednocześnie wysoko ceni nonkonformistów, ludzi umiejących się temu światu przeciwstawić.

 

Przydatne pojęcia:

infantylizm – zjawisko polegające na zachowaniu w wieku dorosłym cech psychicznych właściwych dziecku; niedojrzałość, prostoduszność;

putto (z włos. chłopczyk) – w sztukach plastycznych: postać lub główka dziecka przedstawionego jako aniołek czy amorek;

enfant terrible (z franc. „okropne dziecko”, czytaj „ąfą teribl”) – dziecko źle wychowane, sprawiające kłopot rodzicom, np. przez zdradzanie rodzinnych tajemnic czy zadawanie kłopotliwych pytań.

 

Bibliografia podmiotu

  • Jan Parandowski, Mitologia (Edyp, Romulus i Remus)
  • James M. Barrie, Przygody Piotrusia Pana – opowieść o chłopcu, który nie chciał być dorosłym.
  • Biblia – historia Mojżesza, rzeź niewiniątek
  • Maria Dąbrowska, Noce i dnie
  • Witold Gombrowicz, Ferdydurke –gimnazjaliści pragnący być dorosłymi,
  • podkreślający swoje „uświadomienie”
  • Henryk Ibsen, Dzika kaczka
  • Jan Kochanowski, Treny
  • Maria Konopnicka, Nasza szkapa, obrazki (np. W piwnicznej izbie, Jaś nie doczekał)
  • Jerzy Kosiński, Malowany ptak – małe żydowskie dziecko bezradne wobec koszmaru wojny i okrucieństwa ludzi, u których szuka pomocy.
  • Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia
  • Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod, III cz. Dziadów
  • Eliza Orzeszkowa, Dobra pani, Tadeusz
  • Jerome David Salinger, Buszujący w zbożu – powieść o buncie przeciwko szkole i rodzinie; świat dorosłych widziany jako zakłamany, pozbawiony wrażliwości.
  • Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant
  • Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej – bezbronna Mela, zbuntowana Hesia
    Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni („swawolny Dyzio”).