Komizm słowny i sposoby jego realizacji w wybranych utworach różnych autorów i epok.

Komizm słowny i sposoby jego realizacji w wybranych utworach różnych autorów i epok.

Temat bardzo konkretny, związany z poetyką i teorią literatury. Wymaga znajomości rzeczy, używania fachowego słownictwa, a przede wszystkim precyzji. Polecamy go tym z Was, którzy mają żyłkę językoznawczą lub lingwistyczną.

 

Inne możliwe sformułowania tematu

• Żart słowny, gra językowa – literackie techniki komiczne. Omów zjawisko na wybranych przykładach.
• Zabawy i eksperymenty językowe. Omów wybrane przykłady takich praktyk literackich.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Definicja komizmu. Określenie dwóch podstawowych form i kierunków rozwoju technik komicznych.

Kolejność prezentowanych argumentów

• Podstawowe metody komizmu słownego:
  • powtórzenia
  • przekształcenia wyrazów
  • gra wieloznacznością wyrazów
  • komizm kontrastu

• Formy stylizacji komicznej:
  • pastiż
  • parodia
  • trawestacja

Wnioski
Komizm słowny jest istotną kategorią językową i teoretycznoliteracką. Oparte na nim techniki teoretyczne są jedną z najistotniejszych metod literatury XX w.

 

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Spróbuj odpowiedzieć na pytanie – co jest istotą komizmu?

Mamy z nim do czynienia wtedy, gdy reakcją na cechy jakiegoś zjawiska czy sposób jego przedstawienia jest śmiech. Odbiorca nie przeżywa żadnych uczuć negatywnych, np. rozpaczy, strachu, złości. Śmiech może wynikać np. z zaskoczenia, zauważenia absurdu czy sprzeczności (np. między prawdą o zjawisku a jego interpretacją). Łączy się również z poczuciem wyższości wobec przedstawianego zjawiska (śmiech jako wyzwolenie!). Efekt komiczny można wywoływać w różny sposób: poprzez przerysowaną kreację bohatera (komizm postaci), nagromadzenie zabawnych przypadków i zachowań postaci (komizm sytuacyjny), ale też różnego rodzaju zabiegi językowe (komizm słowny).

Możliwość 2.

Zdefiniuj dwie formy komizmu językowego.

W analizie zjawiska komizmu językowego trzeba rozróżnić dwie formy:

• dowcip, który jest tworzony przez zabiegi językowe, niemożliwy do oddania za pomocą jakichkolwiek innych środków wyrazu,
• dowcip, który jest przekazywany za pomocą form słownych, ale nie ogranicza się do nich, związany jest z szerszym kontekstem, z jakimiś sytuacjami z życia, interpretacją świata.

Komizm językowy może realizować się w tekstach na różne sposoby.

 

Strategie rozwinięcia

Omów co najmniej kilka typów komizmu językowego:

Komizm oparty na powtórzeniach lub przesadnym nagromadzeniu elementów,
często wspartym jeszcze przez zastosowanie paralelizmu składniowego.
Można w ten sposób oddać na przykład:

• schematyzm jakiegoś zjawiska – wielokrotne powtarzanie przez profesora Bladaczkę, że „Słowacki wielkim poetą był” (Ferdydurke Witolda Gombrowicza),

• poczucie chaosu świata, zwłaszcza gdy śmieszność budzi dodatkowo zestawienie elementów odległych – wiersz Juliana Tuwima Błaganie, Skumbrie w tomacie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

Ten zabieg jest zresztą podstawą wielu znanych z dzieciństwa wierszy Jana Brzechwy (Samochwała, Skarżypyta).

Komizm oparty na przekształceniach wyrazu (np. słowotwórczych, fleksyjnych).
Przykład:

• język uczniów będący naśladowaniem łaciny w Ferdydurke Witolda Gombrowicza.

Komizm, który wykorzystuje wieloznaczność lub podobieństwo wyrazów.

Ta odmiana gry słów, określana jako kalambur, odwołuje się do istniejących w języku homonimów czy utartych związków frazeologicznych. Efekt śmieszności wywołują także różnego rodzaju przekształcenia wyrazów, np. dzielenie ich i łączenie, dalekie od przyzwyczajeń odbiorców: „Wybuchły prochy Tutenkhamena. Było ich właściwie dwóch: tu ten Khamen i tam tamten Khamen” (Julian Tuwim).

Zabawne są gry słowne oparte na zamienianiu znaczenia przenośnego na dosłowne:

– Jak to? Popatrz tylko! – zawołała Czerwona Królowa. – Pies straciłby cierpliwość, prawda?
– Być może – odpowiedziała przezornie Alicja.
– A wówczas, gdyby pies odszedł, cierpliwość musiałaby pozostać! […].
(Alicja w krainie czarów Lewisa Carrolla)

• Nie bądź plakatem ostrzegawczym dopiero wtedy, gdy cię przycisną do muru.
• Nie wrzucaj wszystkiego do jednego worka, nie udźwigniesz!
• By dojść do źródła, trzeba płynąć pod prąd.
  (Myśli nieuczesane Stanisława Jerzego Leca)

Typy gier słownych

• Anagram – zabawa słowna polegająca na przestawianiu liter czy sylab, w ten sposób z danego słowa czy wyrażenia tworzy się inne, nowe.

• Paragram – zmiana litery może wywoływać zabawną dwuznaczność. Przykłady:
  • tytuł wiersza Białoszewskiego Muźnięty,
  • „Ja płaczę, ja wymagam” Lec.

• Kontaminacja – polega na tworzeniu słów lub wyrażeń poprzez połączenie innych słów czy wyrażeń łączących się brzmieniowo czy znaczeniowo, np. „eskulapsus” (pomyłka lekarza) czy wiersz z Jarmarku rymów Tuwima:
  Miałem sen, że go wspomnieć strach! […]
  Że Konstanty Ildefons Bach –
  To Johannes Sebastian Gałczyński,
  A Ildestian Sebafons Gach –
  To Johanty Konstannes Bachczyński.

Komizm oparty na kontraście, sprzeczności między składnikami wyrażenia.

Ten sposób uzyskiwania śmieszności łączy się z zaskakiwaniem odbiorcy, odchodzeniem od konwencji językowych, łamaniem nastroju, na nieprzystawaniu języka do sytuacji czy posługującej się nim postaci. Częste źródło komizmu – m.in. w tekstach grotes­kowych.
Na kontraście oparte są:

• Ironia – komizm ma swoje źródło np. w sprzeczności dosłownego sensu słów z ich właściwym znaczeniem, które nie zostało wyrażone wprost. Przykład: Gałczyński Zima z wypisów szkolnych.
• Dające poczucie dysonansu łączenie różnych odmian stylistycznych – słownictwa podniosłego z potocznym, wprowadzanie archaizmów, a także wtrętów z języków obcych itp.

Różne formy stylizacji

Parodia – naśladuje cudzy styl w celu jego ośmieszenia (jest agresywną formą stylizacji!).

Pastisz – doskonałe – i często żartobliwe – naśladowanie stylu jakiegoś autora czy dzieła, eksponuje typowe cechy tego stylu.

Trawestacja – przeróbka poważnego utworu, która polega zazwyczaj na zamienieniu wysokiego stylu oryginału na niski, będący w jaskrawej sprzeczności z tematyką.
Wszystkie one wymagają wiedzy pozajęzykowej, tzn. umiejętności rozpoznania tego, co jest przedmiotem przekształcenia i jednocześnie zabawy literackiej. Czasem dotyczy to cech gatunku, np. poemat heroikomiczny jest parodią eposu bohaterskiego (Monachomachia Ignacego Krasickiego). W utworze tym efekt śmieszności uzyskuje się poprzez połączenie wysokiego stylu z niskim tematem – Krasicki za pomocą podniosłego języka opisuje bójkę mnichów. Częściej parodia dotyczy typowych elementów stylu czy nawet konkretnych cytatów.
Przykłady:

• Żyłem z wami, kochałem i cierpiałem z wami – teraz żyjcie, kochajcie, cierpcie sobie sami (Jan Sztaudynger) – parodia początku wiersza Testament mój Juliusza Słowackiego.
• Wielki traktament dla mędrca Tadeusza Boya – wiersz Juliana Tuwima naśladujący styl Wielkiego testamentu François Villona.
• Pastisze autorstwa Tuwima Le style c’est l’homme. Czyli wierszyk o Andzi, co ukłuła się i płakała, w interpretacji różnych poetów
• Barańczak – trawestacje łączące wielką poezję romantyczną z ludową piosenką
  Boli mnie noga w biodrze,
  Nie mogę chodzić dobrze,
  np.
  Bo wiem, zostanie po mnie ta noga fatalna,
  Co mi żywemu na nic… tylko w biedrze boli
  (trawestacja Testamentu mojego Słowackiego).

Komizm rymu

Efekt śmieszności można uzyskać poprzez zastosowanie rymu niezwykłego, zaskakującego, na przykład inwersją czy przesunięciem akcentu:

Kartezjusz
zmarł też już
(Biografioły Barańczaka)

Kto poznał panią Stefanią
ten wolał od innych pań ją.
(Słówka Boya-Żeleńskiego)

Strategia zakończenia

Jak widać, komizm słowny może być uzyskiwany na różne sposoby, a dokładne omówienie wszystkich jest po prostu niemożliwe. Różne są też cele jego wykorzystywania w utworach literackich. Przede wszystkim ma bawić, stanowić formę rozrywki, ale może też być ważnym sposobem charakteryzowania postaci czy zjawisk, może służyć celom dydaktycznym. Hasło „bawiąc, uczyć” pojawiło się już w czasach starożytnych – budzenie śmiechu, ośmieszanie jest dobrą drogą kształtowania postaw. Ludzie niekiedy bardziej boją się śmieszności niż poważnej krytyki.
Choć komizm słowny jest może trudniejszy w odbiorze niż dwa pozostałe jego typy (wymaga niekiedy większej wiedzy!), jego zauważenie i odczytanie daje niemało satysfakcji.

Pytania do dyskusji

W jakich gatunkach literackich mamy najczęściej do czynienia z komizmem słownym?

Proponowana odpowiedź
Komizm słowny może pojawić się w bardzo wielu gatunkach literackich, najłat­wiej znaleźć go jednak w tych, które z założenia mają charakter satyryczny. Należą do nich: satyra, komedia, farsa, parodia, poemat heroikomiczny (parodia eposu heroicznego), trawestacja, burleska, pamflet, paszkwil. Na różnego typu zabawach słownych oparte są też często krótkie formy literackie, takie jak: fraszki, epigramaty, aforyzmy.

We wnioskach znajduje się wzmianka o wykorzystywaniu komizmu słownego w charakterystyce postaci. Pokaż to zjawisko na dwóch przykładach lite­rackich.

Proponowana odpowiedź
Język, którym mówi bohater, świadczy o jego charakterze czy horyzontach myślowych. Poprzez wykorzystanie komizmu słownego pisarze mogą lepiej pokazać słabostki postaci. Na przykład służący Wokulskiego z Lalki Bolesława Prusa chce ukryć swoje wiejskie pochodzenie poprzez unikanie form gwarowych, m.in. mazurzenia. Skutek jest taki, że wymawia sz, cz także tam, gdzie powinny znaleźć się głoski s, c. Dulska, tytułowa bohaterka komedii Gabrieli Zapolskiej, jest kobietą ograniczoną, ale mającą bardzo wysokie mniemanie o sobie. Ilustruje to częste używanie przez nią obcych słów, których znaczenia nie rozumie – scysja myli się jej z secesją, iluzje z aluzjami itp.

Wśród przywołanych przez Ciebie przykładów literackich dominują teksty ­powstałe w XX wieku. Dlaczego wybrałeś takie właśnie przykłady?

Proponowana odpowiedź
Zadaniem przykładów jest, oczywiście, jak najlepsze zilustrowanie omawianych przeze mnie problemów. Wybierając teksty, zauważyłem jednak pewną prawidłowość – w epokach wcześniejszych komizm zbyt często pomagał realizować konkretne cele dydaktyczne, w wieku XX dużo częściej jest ciekawą zabawą literacką. Takie właśnie przykłady wydawały mi się bardziej interesujące.

 

Bibliografia

• Ignacy Krasicki, Monachomachia
• Lewis Carroll, Alicja w krainie czarów
• Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka
• Julian Tuwim, Jarmark rymów
• Witold Gombrowicz, Ferdydurke
• Konstanty Ildefons Gałczyński,Wiersze, Dymiący piecyk (Teatrzyk „Zielona Gęś”)
• Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane
• Stanisław Barańczak, Biografioły
• Miron Białoszewski, Wiersze