Formy sprawowania władzy

Sprawowanie władzy

Co to znaczy sprawować władzę?
Sprawować władzę to znaczy mieć takie środki i uprawnienia, które powodują, że ludzie jej poddani zmuszeni są ją respektować, czyli postępować tak, jak tego oczekuje rządzący. Władza musi także dysponować siłą, która zapewni kontrolę wykonywania jej poleceń. Bez spełnienia tego warunku nie może być mowy o rzeczywistym sprawowaniu władzy.

O władcach…
O władcach sądzono, że są to osoby obdarzone szczególną łaską i opieką bogów.

W starożytnym Egipcie faraonów uważano nawet za synów boga słońca.
Cesarzom rzymskim oddawano również cześć boską.
W chrześcijańskiej Europie monarchowie panowali z Bożej łaski. Wierzono, że to sam Bóg kieruje ich poczynaniami.
Również współcześnie każda władza potrzebuje legitymizacji, czyli uprawomocnienia (np. jako zgodna z wolą większości wyrażoną podczas wyborów). Tylko wtedy, gdy daną władzę uznaje się za legalną, zyskuje ona posłuch wśród obywateli. W przeciwnym razie traktowana jest jako władza uzurpatorska, osiągnięta w sposób nielegalny.

Monarchia

Rządy spoczywają w rękach jednej osoby. Jest nią NP. król lub cesarz. Ma on oznaki władzy wyróżniające go od otoczenia: koronę, berło i inne atrybuty świadczące o zajmowaniu przez niego wyjątkowej pozycji.
Poddanych w kontaktach z monarchą obowiązuje przestrzeganie etykiety, czyli sposób zachowania się ujęty w ścisłe reguły. Każde odstępstwo od nich jest niemile widziane i może ściągnąć na osobę nieprzestrzegającą tych zaleceń przykre konsekwencje.

Monarcha sprawuje rządy w zasadzie dożywotnio. Może jednak zrezygnować z tronu, czyli abdykować (w Polsce zrobił tak np. Jan Kazimierz z dynastii Wazów, który po latach wojen z Kozakami, Moskwą i Szwecją nie widział możliwości przeprowadzenia swych planów wzmocnienia władzy królewskiej).

Monarchia może być dziedziczna – kiedy władza przechodzi po śmierci króla na syna lub kogoś z członków jego rodu, albo elekcyjna. W tym przypadku króla wybiera określona grupa ludzi (np. w Polsce w XVI-XVIII wieku był to cały stan szlachecki, który miał zagwarantowane prawo do decydowania, kto zasiądzie na tronie Rzeczypospolitej).

Rody panujące w państwach będących monarchiami dziedzicznymi tworzyły dynastie. W Polsce byli to Piastowie i Jagiellonowie, we Francji np. Walezjuszowie, w Austrii – Habsburgowie. Władcy prowadzili politykę dynastyczną, tzn. zawierali takie małżeństwa, które podnosiły ich prestiż, zapewniały im pozyskanie sojuszników, doprowadzały do neutralizacji wrogów.

Monarchia może być:

dziedziczna: to znaczy monarcha uzyskuje władzę dzięki dziedziczeniu (po śmierci króla na tron wstępuje jego najstarszy syn lub gdy ten np. zginął, syn młodszy)
elekcyjna: monarcha sprawuje władzę dzięki wyborowi (tak było w Polsce od XVI do XVIII w., kiedy przedstawiciele stanu szlacheckiego wybierali króla).

W zależności od tego, jaką władzę miał monarcha mówimy o:

monarchii stanowej: władzę króla ograniczają prawa stanów (szlachty, duchowieństwa, mieszczan), jak to było np. w Polsce od XIV do XVIII w.;
monarchii absolutnej: gdy monarcha podejmuje decyzje sam, nie zważając na prawa i przywileje poddanych (tak rządził król Francji Ludwik XIV, który mówił: „Państwo to ja”);
monarchii konstytucyjnej: władza monarchy ograniczona jest przez konstytucję, a społeczeństwo decyduje o losach państwa dzięki swym przedstawicielom zasiadającym w parlamencie.

Monarchia konstytucyjna
Chociaż monarcha odgrywa ważną rolę w państwie, to jednocześnie działa także parlament, który podejmuje wiążące uchwały. Monarcha musi również przestrzegać zasad konstytucji, co potwierdza specjalną przysięgą.

Współczesne monarchie
Królowie nie należą do zamierzchłej przeszłości. Wiele państw europejskich to właśnie monarchie. Tylko że monarchie parlamentarne. Ich władcy nie decydują już o losach swych krajów, a pełnią funkcje reprezentacyjne. Prawdziwa władza spoczywa w rękach rządów i parlamentów, jako reprezentantów obywateli. Europejskie monarchie to m.in.: Wielka Brytania, Hiszpania, Belgia, Holandia, Szwecja. Król może odgrywać tam bardzo ważną rolę jako osoba ciesząca się dużym autorytetem, łagodząca w razie konieczności napięcia powstałe między ugrupowaniami sprawującymi władzę.

Demokracja

Określenie demokracja pochodzi z języka greckiego: od démos – lud i krátos – władza. Oznacza rządy spoczywające w rękach ludu.

Źródłem władzy jest wola większości obywateli państwa. Zagwarantowane są prawa do swobodnego zrzeszania się (a więc tworzenia np. partii politycznych), działają niezawisłe sądy (tzn. sędziowie rozstrzygający sprawy muszą przestrzegać obowiązującego prawa i nie mogą ulegać naciskom np. władz), nie istnieje monopol informacyjny – ukazuje się prasa, działają stacje telewizyjne, które przekazują informacje w sposób niezależny.

Co cechuje demokrację?
Demokrację uważa się za sprawiedliwy sposób sprawowania władzy. Dlaczego? Ponieważ wszyscy obywatele danego kraju mogą podejmować decyzje dotyczące losów państwa. Nie sprawując żadnych państwowych funkcji, kierują państwem. Dzieje się tak, ponieważ obywatele mający prawa wyborcze głosują w wyborach powszechnych na swoich przedstawicieli do parlamentu.

Uwaga! W dziejach Polski mówi się o tzw. demokracji szlacheckiej.
To czas (XV-XVI w.) kiedy polska szlachta miała decydujący wpływ na rządy w państwie. Potem
(XVII-XVIII w.) najważniejszy głos w polityce wewnętrznej i zewnętrznej naszego kraju miały potężne magnackie rody: Radziwiłłów, Sapiehów, Potockich, Czartoryskich.

Demokracja ludowa
Krajami demokracji ludowej nazywano po zakończeniu II wojny światowej Polskę, Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD), Czechosłowację, Węgry, Bułgarię i Rumunię. Były to państwa niesamodzielne, podległe politycznie wielkiemu supermocarstwu, jakim był Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). W państwach tych w teorii respektowano prawa obowiązujące w krajach demokratycznych. W praktyce podstawowe swobody i wolności obywatelskie nigdy nie były przestrzegane.

To bardzo ważne!

Demokracja narodziła się już w starożytności. W Atenach, jednym z polis, czyli miast-państw greckich, władzę sprawowało zgromadzenie wszystkich wolnych obywateli. Niewolnicy i cudzoziemcy nie mieli prawa głosu i nie decydowali o polityce. Aby zabezpieczyć się przed próbą przejęcia władzy przez jednego człowieka, wprowadzono tzw. sąd skorupkowy. Polegał on na wypisywaniu na glinianych skorupkach imion tych polityków, którzy zdaniem obywateli zagrażali obowiązującemu porządkowi. Ten, którego wskazała większość, wyruszał na trwające 10 lat wygnanie.
Najwyższą władzę sprawowało Zgromadzenie Ludowe. W czasie jego obrad zapadały najważniejsze decyzje. Uczestniczyli w nim wszyscy wolni obywatele, którzy ukończyli 20 lat.

W starożytnych Atenach prawa mieli tylko dorośli obywatele miasta. Decydować o losach kraju nie mogli cudzoziemcy mieszkający w Atenach, kobiety i niewolnicy. We współczesnych demokracjach najważniejszym ograniczeniem w możliwości korzystania z praw jest wiek (trzeba być uznanym za osobę pełnoletnią).

Zapamiętaj prawa, jakie mają obywatele demokratycznego państwa:

wolność słowa;
nietykalność osobistej;
wolność wyznania;
swobodne zrzeszanie się (np. tworzenie partii politycznych).

Oligarchia

Władzę sprawuje niewielka grupa ludzi. Pochodzą oni z najbogatszych i najbardziej wpływowych warstw społeczeństwa. Członkowie takiej uprzywilejowanej elity dbają o to, by ich rządom nie zagroził ktoś nowy, jednostka wywodząca się spoza ich grupy.

W Polsce od początku XVII wieku możemy mówić o oligarchii magnackiej, czyli rządach rodów magnackich, które wywierały wtedy decydujący wpływ na politykę kraju. Każdy polski monarcha musiał tak postępować, by nie zrazić do siebie ich przedstawicieli. Czasami było to zadanie trudne, gdyż rody potrafiły ostro rywalizować między sobą, zadowolenie więc wszystkich było niemożliwe.

Republika

Republika, czyli rzeczpospolita (państwo jako rzecz wspólna obywateli). Najwyższe organy państwa (takie jak parlament, prezydent) powoływane są na ściśle określony czas w wyniku wyborów. Upowszechnienie tej formy ustroju nastąpiło zwłaszcza w XX w., gdy w wielu państwach zniesiono monarchie.

Jako przykład republiki możesz podać starożytny Rzym: okres republiki (VI-I w. p.n.e.). Dopiero wódz i zręczny polityk, jakim był Juliusz Cezar, położył kres istnieniu republiki, przejmując rządy w państwie po krwawych wojnach domowych. Następujący po nim władcy Rzymu nosili tytuł cezarów.

Z tematem sprawowania władzy wiążą się również następujące terminy:

Dyktatura: taki sposób rządzenia, gdy jednostka lub grupa osób będąca u władzy znosi swobody demokratyczne w kraju.

Autokracja: to nieograniczona władza jednostki nad innymi członkami społeczeństwa (inaczej: samowładztwo).

Despotyzm: to nieograniczona przez prawa władza, która charakteryzuje się stosowaniem przemocy i narusza uznane wolności obywatelskie.

Totalitaryzm to podporządkowanie całego życia i wszystkich praw obywateli grupie ludzi sprawującej rządy. Rządzący dążą do ścisłej kontroli nad wszelkimi przejawami aktywności obywateli i ingerują nawet w najbardziej prywatne sprawy każdego człowieka.

Przykłady totalitaryzmów

Faszyzm: we Włoszech i w Niemczech
Komunizm: w Rosji Radzieckiej (ZSRR).

Każdy system totalitarny charakteryzuje się takimi cechami:

Władzę sprawuje faktycznie jedna partia.
Służba bezpieczeństwa ma niezwykle szerokie kompetencje i możliwości stosowania terroru w stosunku do wszystkich obywateli.
Nadzoruje się postępowanie każdego obywatela i bezwzględnie wymusza posłuszeństwo wobec rządzących.

Tyrania to rządy jednostki. Tyran, aby utrzymać władzę w swych rękach, ucieka się do stosowania terroru wobec tych, których uważa za niebezpiecznych dla siebie. Nie zawsze jest tak w rzeczywistości. Tyrania powstała w starożytnej Grecji. Tyranami nazywano wtedy ludzi sprawujących nieograniczoną władzę wbrew obowiązującym prawom.

Absolutyzm

Jeżeli monarcha skupiał w swych rękach całkowitą i niepodzielną władzę, to można mówić o absolutyzmie. Król sam wydaje prawa, mianuje ministrów i urzędników i kieruje państwem niekontrolowany przez jakikolwiek organ państwowy (np. radę). Absolutyzm ukształtował się w XVII – XVIII wieku m.in. we Francji, w Prusach, Austrii i Rosji. Władca Francji, Ludwik XIV, mówił o sobie: „Państwo to ja”. Był rzeczywiście osobą podejmującą wszystkie najważniejsze decyzje i wywierał decydujący wpływ na losy swego kraju. Dobierał sobie jednak doradców, którzy byli wybitnymi ekspertami z poszczególnych dziedzin: gospodarki, budownictwa, sądownictwa, wojny.

Absolutyzm oświecony

Ta forma sprawowania władzy narodziła się w Europie w XVIII w. Monarchowie takich ówczesnych potęg, jak m.in. Rosji, Austrii i Prus, pragnęli uchodzić za ludzi światłych, dbających o los swych poddanych. Chętnie otaczali się sławnymi filozofami (to właśnie okres oświecenia!) i reformowali działanie urzędów państwowych, uzdrawiali finanse, usprawniali armię, wprowadzali nowe prawa (zakazywali np. tortur, traktując je jako przeżytek barbarzyńskich czasów). Postępowali tak, bo rzeczywiście chcieli polepszyć położenie obywateli, ale przede wszystkim dzięki reformom tworzyli sprawnie rządzone, nowoczesne państwa.

Totalitaryzm

To taki sposób sprawowania władzy, którego celem jest całkowite podporządkowanie społeczeństwa i jego ubezwłasnowolnienie. Cel ten osiągano gdyż:

istniała tylko jedna partia sprawująca władzę, a wszelkie próby powoływania partii czy organizacji opozycyjnych były likwidowane w zarodku; czasami godzono się na istnienie innych partii politycznych, ale były one ściśle podporządkowane partii rządzącej, a ich członkowie mieli głos tylko w sprawach drugorzędnych;

partia sprawująca władzę miała monopol informacyjny i rozbudowany aparat propagandy, który narzucał społeczeństwu wzorce postaw i zachowań;

obowiązywała oficjalna ideologia państwowa (system uznawanych za jedynie słuszne poglądów);

rozbudowano system tajnych policji, które za pomocą terroru utrzymywały społeczeństwo w posłuszeństwie, zapobiegały powstawaniu organizacji opozycyjnych i chroniły członków partii rządzącej.