Paul Peter Rubens, Prometeusz skowany (1611-1612)
Kim był Prometeusz?
Synem morskiej nimfy Klimeny (lub Tetydy) i tytana Japeta. Niektóre przekazy mitologiczne przypisują mu stworzenie człowieka, a inne mówią tylko o wielkiej miłości Prometeusza do ludzi.
Z wersji o stworzeniu
Prometeusza mitologia Greków nazwała stwórcą rodzaju ludzkiego. Pewnego dnia ulepił figurkę z gliny i łez. Następnie tchnął w nią ogień życia (stąd w naszym języku funkcjonuje wyrażenie „ogień prometejski”).
Prometeusz – opiekun człowieka
Prometeusz bardzo dbał o ludzi. Nauczył ich rzemiosł przydatnych w codziennym życiu. Bezbronny i słaby człowiek dzięki niemu stał się silniejszy. Nie podobało się to bogom, ale Prometeusz dalej robił swoje.
Namówił ludzi na przechytrzenie Zeusa w czasie składania ofiary. Spowodował, że Zeus wybrał ofiarę złożoną z samych kości zwierzęcych. Część mięsną zaś otrzymali ludzie. Wtedy Zeus zabrał ludziom ogień, zmuszając ich do spożywania mięsa na surowo. Ale znowu Prometeusz wetknął nos w nie swoje sprawy, czyli wbrew woli Zeusa wykradł dla ludzi ogień. Wspiął się aż do słońca, skąd pobrał iskrę, ukrył ją w łodydze trzciny i przyniósł na ziemię:
(…) Prometeusz (…) zakradł się do wielkiego spichlerza ognia niebieskiego i przyniósł na ziemię pierwsze zarzewie. W siedzibach ludzkich zapłonęły jasne ogniska, ogrzewając mieszkańców i płosząc drapieżne bestie.
Jan Parandowski, Mitologia
Tym razem miarka się przebrała – Zeus ukarał zarówno ludzi, jak i tytana w straszliwy sposób. Ludziom zesłał puszkę pełną trosk i nieszczęść, którą otworzyła ciekawska Pandora – żona Epimeteusza (brata Prometeusza).
Prometeusz zaś został przykuty do jednego ze szczytów Kaukazu, a sęp (lub orzeł) wyżerał mu wątrobę. Kara nie trwała jednak w nieskończoność.
Prometeusza uwolnił Herkules. Według innej wersji mitu – łańcuch cierpiętnika skruszył centaur Nessor. A jeszcze inne wersje mówią o tym, że to centaur Chiron dobrowolnie wstąpił do Hadesu, jednocześnie darując swoje życie Prometeuszowi.
Prometeusz w literaturze
I. Prometeusz w oczach starożytnych
1. Mękę Prometeusza, którą zgotował mu Zeus, opisuje Hezjod w eposie Teogonia:
Przebiegłego łańcuchem spętał niezmożonym,
Ciężkimi kajdanami, wbił klin w środek ciała
I szerokoskrzydłego napuścił nań orła.
Ten nieśmiertelną zżerał wątrobę, lecz nocą
Odrastało z niej wszystko, co ptak za dnia wyrwał.
Łatwo wyobrazić sobie tę makabryczną, powtarzającą się dzień w dzień scenę.
2. Najważniejsze dzieło poświęcone Prometeuszowi to tragedia Ajschylosa (525-456 r. p.n.e.) Prometeusz w okowach.
(…)
Nie, to mi smutek i ból szarpie serce,
gdy myślę, jak okrutnie mię sponiewierano…
(…)
O nędzy lepiej wam człowieczej
opowiem: jakom z mroków nierozumu
na światło wywiódł, jakom uczył ich mądrości.
Dramat Ajschylosa opowiada o zasługach i cierpieniach Prometeusza. Składa się z monologów wygłaszanych przez przykutego do skał bohatera i z dialogów, które tytan prowadzi z Chórem. W wypowiedziach tych Prometeusz uzasadnia motywy swego postępowania, deklaruje się niemal jako rzecznik praw człowieka, opowiada się za godnością i wolnością człowieka, przeciwstawia się niesprawiedliwym rządom bogów.
II. Prometeusz w oczach poetów romantycznych
Romantycy wskrzesili i zinterpretowali na nowo mit o Prometeuszu. Wyposażyli bohatera romantycznego w cechy prometejskie.
1. Zapowiedzią był utwór Johanna Wolfganga Goethego Prometeusz, w którym artysta zwraca uwagę na odwagę Prometeusza i jego głosem rzuca wyzwanie bogom:
(…)
Ja mam cię czcić? Za co?
Czyś kiedyś uśmierzył cierpienie?
Obarczonego?
Czyś kiedyś ukoił łzy
Utrapionego (…).
Seria pytań retorycznych skierowanych do boga pogłębia żal wyrażony przez Prometeusza w imieniu ludzi. Bogowie olimpijscy nie rozumieją ludzkiego cierpienia, bólu, smutku, łez. Dlaczego więc ludzie mieliby rozumieć i szanować bogów?
2. Jedną z idei romantycznego prometeizmu przejętej przez polskich poetów było bezgraniczne poświęcenie dla ojczyzny i narodu. W wielu utworach pojawił się temat buntu jednostki. Konrad z III części Dziadów Adama Mickiewicza swój bunt wyraża przeciwko Bogu, przeciwko istnieniu zła w świecie i przeciw zniewoleniu własnego narodu. Ale o tym – już w liceum!
III Prometeusz w oczach poetów współczesnych
1. Kazimierz Wierzyński, Strofa o Prometeuszu
Pytasz kto jest ten więzień? Skazaniec zuchwały,
Co losu się nie uląkł i męką się trudzi.
Na górach łańcuchami przykuty do skały,
Pokarany przez bogów, męczony przez ludzi,
Nie wyrzekł się wolności i uparł się przy niej
I okiem swe dalekie obchodzi zastępy
I cokolwiek się stanie, co jeszcze zawini –
Wytrwa przy swoim ogniu. I biada wam, sępy!
Prometeusz z wiersza Kazimierza Wierzyńskiego łączy w sobie sprzeczności. Z jednej strony jest więźniem, z drugiej duchem wolnym. Chociaż cierpi przykuty do skał, uosabia jednocześnie cechy władcy. Ogień symbolizuje najwyższą wolność i niezależność, których nie zniszczy cierpienie i zło.
2. Leopold Staff, Prometeusz
Wstawszy raz lewą nogą z łóżka Jowisz srogi
Zwołał na zgromadzenie olimpijskie bogi
I rzekł: „Mam tego dosyć! Niech Herkules rusza
I wyzwoli z pęt Prometeusza,
Bo czy się wam podoba to, czy nie podoba,
Obrzydła mi już tego pyszałka wątroba
I ten orzeł, co mu ją wieczyście wyżera,
I łańcuchy, i dzikie skały, et caetera”.
I poszedł, aby rozkuć go, Herkules z młotem,
Lecz Prometeusz na to: „Ani mowy o tem,
Nie tykaj kajdan, niech ci się nawet nie marzy!
Czy nie widzisz, jak mi z tym Kaukazem do twarzy?”
Prometeusz Staffa okazuje się podwójnym buntownikiem. Tytan nie przyjmuje wolności ofiarowanej przez boga. Cierpi okrutnie, ale przewrotnie na zawsze chce być utożsamiany z buntem. Jowisz wypowiada się w sposób żartobliwy, mówi językiem potocznym. Najwyższy z bogów wstał lewą nogą i ma ochotę uwolnić Prometeusza z więzów. I tu niespodzianka – Prometeusz wcale tego nie chce. Podważa autorytet boga, mówiąc do jego wysłannika – herosa – jak do niższego rangą: „niech ci się nawet nie marzy!”. Kpi z kary i pragnie pozostać w pamięci ludzi jako ten, któremu zadaje się cierpienia. Zachowuje się jak aktor, który nie opuści sceny przed końcem spektaklu.
Poćwicz przed pracą klasową, egzaminem.
Zadanie zamknięte:
Kto jest podmiotem lirycznym w poniższym fragmencie?
Ma już pokój Prometeusz, lecz ja miasto* niego
Jestem przybit na rogu Kaukazu śnieżnego…
Jan Kochanowski O miłości
*miasto – zamiast
A. Nic nie można powiedzieć o podmiocie lirycznym.
B. Człowiek, który zakochał się w czasie wyprawy na Kaukaz.
C. Zakochany, który swą mękę porównuje z cierpieniem Prometeusza.
D. Prometeusz.
Zadania otwarte:
- Bunt jest naszym obowiązkiem. Czy zgadzasz się z powyższym stwierdzeniem?
- W jaki sposób ludzie wyobrażali sobie stworzenie człowieka? Odpowiedz na podstawie mitu o Prometeuszu i opisu z Biblii.
- Wybierz jedną z reprodukcji przedstawiających Prometeusza i ją opisz.
- Napisz notatkę prasową na temat: „Współczesny Prometeusz”.
- Opisz przeżycia Prometeusza przykutego do skał Kaukazu.
Prometeusz w sztuce
Gemma grecka z II wieku p.n.e.
Prometeusz tworzy człowieka. Buduje konstrukcję z kości. Powstaje szkielet. Widzimy tytana na początku swojej pracy. Później nałoży na tę konstrukcję glinę pomieszaną ze łzami. Jako niezwykły rzeźbiarz ulepi człowieka.
Jacob Jordaens Prometeusz w okowach
Przerażający wyraz twarzy Prometeusza oddaje ogrom bólu, który odczuwa, gdy drapieżne ptaszysko wydziobuje mu wątrobę. Prometeusz wydaje się taki ludzki i słaby w swym cierpieniu. Na obrazie Rubensa cierpiący tytan – nieco młodszy.
Gustave Moreau, Prometeusz
Ta sama scena, ale Prometeusz zupełnie inny – jakby nie robił sobie niczego z wymierzanej kary. Zacięcie na twarzy, muskularne ramiona świadczą o ogromnej sile mitologicznego bohatera.
Nicolaus Adam
Jeszcze raz męka Prometeusza – ale ujęcie rzeźbiarskie. Zauważcie, jak dużo widać szczegółów. To naprawdę nie było łatwe.
Piero di Cosimo
Prometeusz formuje człowieka z gliny. W centrum obrazu znajduje się jego dzieło: posąg pięknego młodzieńca. Atena tchnie w niego życie. Bogini ulatuje z Prometeuszem, by szukać ożywiającej iskry.
W języku codziennym…
możemy używać zwrotów nawiązujących do mitu o Prometeuszu:
- Prometeizm – tak określa się postawę podobną do zachowania Prometeusza: poświęcenie się dla dobra ogółu za cenę własnego cierpienia.
- Prometejskie cechy charakteru – zauważysz u kolegi, który jest buntowniczy, odważny, dumny, nieugięty, bezkompromisowy, filantropijny.
- Prometejskie cierpienia – powiesz, gdy stwierdzisz, że ktoś heroicznie znosi cierpienie i nie ukorzy się przed autorytetem wydającym karę.
- Prometejski czyn – powiesz o buntowniczym, śmiałym czynie; może dokonać go np. człowiek występujący w obronie praw ludzkości.
Inne przydatne słowa:
Prometeusz = tytan
- = bohater
- = buntownik
- = męczennik
- = filantrop
- = dobroczyńca
- = idealista
Filantropia = dobroczynność
- = charytatywność
- = miłosierdzie
- = ofiarność
- = dobroć
- = szlachetność
- = zacność
- = humanitaryzm
Bunt
- = nieposłuszeństwo
- = przekora
Prometejski czy prometeuszowy?
Obie formy są poprawne. Częściej używa się przymiotnika prometejski.
Prometeusz skowany czy Prometeusz w okowach?
Przy utworach literackich i dziełach sztuki spotkać możecie obie nazwy. Znaczą dokładnie to samo.
Skojarz Prometeusza z…
- buntem jednostki przeciwko bogom,
- poświęceniem się dla ludzkości.
Uwaga!
Prometeusz – patronem… garncarzy. Takim czczono go w Atenach, zanim upowszechnił się mit o nim jako o stwórcy człowieka.
Relacja: Prometeusz – Hefajstos!
Nie lubili się, choć byli krewniakami. Hefajstos – bóg kowali i ognia – odegrał znaczącą rolę w życiu Prometeusza. Istnieją przekazy, w których mówi się, że iskierka podarowana ludziom została skradziona z kuźni Hefajstosa. Do wykonania wyroku na Prometeuszu powołany przez Zeusa zostaje właśnie Hefajstos – to on przykuwa kuzyna do skał Kaukazu.
Zobacz: