Pierwsza wolna elekcja odbyła się w Polsce w 1573 r., po śmierci Zygmunta Augusta (rok 1572), ostatniego z Jagiellonów. Jej pomysłodawcą był szlachcic Jan Zamojski. Na króla wybrano Henryka III Walezego. Sprawował rządy tylko sześć miesięcy i uciekł z Polski do Francji. Wybrano więc nowego władcę, była nim Anna Jagiellonka, która wyszła za mąż za Stefana Batorego i jego koronowano na króla Polski w 1576 r. Zwyczaj wyboru władcy przez możnowładców i rycerzy a później przez szlachtę zaczął obowiązywać od śmierci Ludwika Węgierskiego w 1382 r.
Zapamiętaj!
Termin wolna elekcja oznacza po prostu, że kandydaci na króla nie musieli być członkami jednej dynastii, np. Jagiellonów. Nie sprawowali władzy z powodu urodzenia. Byli wybierani na władców.
Prześledźmy kolejność działań, jaka następowała po śmierci króla.
- Prymas – arcybiskup gnieźnieński – przejmuje władzę w kraju.
- Prymas zwołuje sejmik i ustala termin sejmu.
- Sejmiki uchwalają konfederację.
- Zbiera się sejm konwokacyjny. Ustala zasady funkcjonowania państwa do chwili wyboru króla.
- Pod Warszawą na Woli zbiera się szlachta w celu dokonania elekcji (wyboru króla).
- Sejm zaprasza elekta, czyli wybranego na króla.
- Elekt zaprzysięga Artykuły henrykowskie (zbiór przywilejów szlachty) i pacta conventa (dodatkowe obietnice dotyczące np. spłaty długów, odzyskania ziem itp.)
- Następuje koronacja nowego króla.
- Odbywa się pogrzeb poprzedniego władcy.