Czym były rozbiory?
Rozbiory to zagarnięcie ziem polskich przez trzy sąsiadujące z Polską mocarstwa: Rosję, Austrię i Prusy.

Przypomnij sobie, jakie mocarstwa sąsiadowały z Polską!
W drugiej połowie XVIII w. Rzeczpospolita była otoczona przez trzy mocarstwa: Rosję, Prusy i Austrię. Potrafiły one wystawić po kilkaset tysięcy żołnierzy, miały sprawną administrację i znaczne zasoby finansowe. Starały się nie dopuścić do jakichkolwiek zmian, które wzmocniłyby Polskę. Bezwładna Rzeczpospolita nie zagrażała ich interesom.

To ważne!
Trzy rozbiory nastąpiły w czasie panowania ostatniego polskiego króla wybranego podczas wolnej elekcji (ale dlatego, że był faworytem carycy Katarzyny II) – Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795). Po abdykacji, czyli zrzeczeniu się tronu, wyjechał on do stolicy Rosji, Petersburga. Tam zmarł w roku 1798.

Dlaczego doszło do rozbiorów?
Najważniejszą przyczyną była agresywna polityka Rosji, Prus i Austrii. Państwa te, w myśl zasady utrzymywania polityki równowagi w tym rejonie Europy, przyłączały do swych terytoriów obszary Polski. Stało się tak, gdyż w Rzeczpospolitej pod rządami Stanisława Augusta Poniatowskiego zachodziły korzystne zmiany mogące wzmocnić kraj. Żaden z zaborców nie chciał do tego dopuścić. Oprócz tego w interesie naszych sąsiadów leżało zwiększenie obszarów własnych państw i uzyskanie nowych poddanych.

 

I rozbiór Polski

Kiedy to było?
1772 r.

Jak doszło do I rozbioru?
Pierwszego rozbioru Polski dokonano w 1772 r. Królem Polski był wtedy Stanisław August Poniatowski. Jak to się stało, że za jego rządów nastąpił I rozbiór? Król szukał zbliżenia z Austrią i Francją, chciał wydostać się spod wpływów Rosji. Zaniepokojona władczyni Rosji, Katarzyna II, postanowiła działać. Pretekstu dostarczyła sprawa równouprawnienia różnowierców w Polsce, czyli zrównania w prawach przedstawicieli innych wyznań (protestantów i prawosławnych) z katolikami. Różnowiercy chcieli budować świątynie i szkoły, swobodnie odprawiać nabożeństwa, sprawować funkcje publiczne. Kiedy król odmówił zgody na te żądania, Katarzyna II wysłała swe wojska do Polski, biorąc w opiekę różnowierców. Rosyjski najazd wywołał opór części szlachty, która w lutym 1768 r. zawiązała konfederację w miasteczku Bar na Podolu. Konfederaci barscy wystąpili w obronie zagrożonej wiary katolickiej, przeciwko wojskom rosyjskim i królowi, którego uważali za narzędzie w rękach Petersburga. Uzyskali pomoc wojskową ze strony Francji. Starcia i potyczki trwały długo (1768 – 1772). Katarzyna II postanowiła położyć wreszcie kres polskiemu wystąpieniu. Tym bardziej że nalegał na to również władca Prus, Fryderyk II. Władczyni Rosji zrozumiała, że sama nie jest w stanie opanować całej Polski. Postanowiła dopuścić do podziału jej ziem także Prusy i Austrię.

Jakie państwa wzięły udział w rozbiorze?
Rosja, Prusy i Austria. Najpierw porozumienie o zagarnięciu ziem polskich podpisały Rosja i Prusy, a później do podziału przystąpiła też Austria.

Zaborca Jakie ziemie zabrano Polsce?

  • Rosja zagarnęła 92 tys. km2 z ponad milionem mieszkańców. Były to ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru, czyli część Białorusi i Inflant.
  • Prusy zagarnęły 36 tys. km2 z 580 tys. ludności. Prusy zajęły: Warmię, tereny nad Notecią, województwa: pomorskie, malborskie i chełmińskie.
  • Austria zagarnęła 83 tys. km2 z ponad 2 milionami ludności. Austria zajęła: południową część województw krakowskiego i sandomierskiego oraz województwo ruskie.

Sejm Wielki
Po I rozbiorze Polski w latach 1788 – 1792 obradował w Warszawie sejm, któremu nadano nazwę Wielkiego lub Czteroletniego. Wykorzystując dogodną okazję (Rosja zajęta była wojną z Turcją) patriotycznie nastawieni uczestnicy pragnęli przeprowadzić takie reformy, które przywróciłyby Polsce suwerenność i umożliwiły rozwój kraju.

Zapamiętaj uchwały Sejmu Wielkiego!

  • powiększenie armii do 100 tysięcy ludzi,
  • zmuszenie Rosji do wycofania wojsk z Polski,
  • odebranie szlachcie gołocie prawa głosu na sejmikach (tym sposobem magnaci, którzy ją przekupywali, tracili swoje wpływy na obrady),
  • uchwalenie prawa o miastach (mieszczanie z miast królewskich zyskali samorząd niezależny od szlachty, dostęp do urzędów i mogli nabywać dobra ziemskie).

Skojarz najważniejszą uchwałę Sejmu Wielkiego!
Uchwalenie pierwszej w Europie i drugiej na świecie konstytucji!

Zapamiętaj datę! 3 maja 1791 r.

  • zlikwidowano odrębne instytucje centralne koronne i litewskie oraz wprowadzono wspólny skarb i wojsko;
  • najważniejszym organem władzy był sejm i był to sejm zawsze gotowy, czyli w każdej chwili mógł zostać zwołany przez króla lub marszałka;
  • zniesione zostało liberum veto (żeby uchwalić ustawę, wystarczyła teraz większość głosów);
  • organem władzy wykonawczej stała się Straż Praw, którą tworzyli: król, 5 ministrów, następca tronu i marszałek sejmu.

Konfederacja targowicka – to też musisz wiedzieć!
Zawiązana została w 1792 r. w miasteczku Targowica przez magnatów (m.in. Szczęsnego Potockiego, Seweryna Rzewuskiego, Szymona Kossakowskiego, Franciszka Ksawerego Branickiego), którzy chcieli zniszczyć uchwały Sejmu Wielkiego i postanowienia Konstytucji 3 maja. Wezwali wojska rosyjskie i pod ich osłoną likwidowali system rządów wprowadzony przez Sejm Czteroletni. Rozpoczęły się prześladowania zwolenników Konstytucji 3 maja. Stanisław August i niektórzy reformatorzy opowiedzieli się ostatecznie po stronie konfederatów, myśląc, że w ten sposób uda się im ocalić niektóre reformy i nie dopuścić do nowego (drugiego) rozbioru Polski. Nadzieje ich spełzły na niczym. Zresztą zawiedli się także przywódcy konfederacji, którzy zostali zaskoczeni wiadomością o kolejnym rozbiorze.

 

II rozbiór Polski

Kiedy to było?
1793 r.

Jak doszło do II rozbioru?
II rozbiór był spowodowany niebezpiecznymi dla mocarstw ościennych zmianami, jakie zaszły w Polsce: pracami Sejmu Wielkiego i uchwaleniem Konstytucji 3 maja.

Jakie państwa wzięły udział w rozbiorze?
Rosja i Prusy. Austria nie brała w nim udziału.

Jakie ziemie zabrano Polsce?

  • Rosja zajęła większość Białorusi, Ukrainę naddnieprzańską i Podole (około 250 tys. km2 z 3 milionami mieszkańców).
  • Prusy zajęły Wielkopolskę i część Mazowsza oraz ważne gospodarczo miasta – Gdańsk i Toruń (razem 58 tys. km2 z ponad milionem mieszkańców).

Drugi rozbiór był katastrofą dla kraju. Ale w Polsce zbierano już siły do walki z zaborcą. Na czele powstańczego zrywu stanął Tadeusz Kościuszko. W Krakowie, w obecności polskiego wojska i ludu, naczelnik powstania ogłosił jego rozpoczęcie (marzec 1794 r.). Pod Racławicami pokonał Rosjan. W październiku 1794 r. Kościuszko został pokonany przez Rosjan w bitwie pod Maciejowicami i dostał się do niewoli. W końcu powstanie upadło.

 

III rozbiór Polski

Kiedy to było?
1795 r.

Jak doszło do III rozbioru?
Trzeci rozbiór Polski był następstwem upadku powstania kościuszkowskiego.

Jakie państwa wzięły udział w rozbiorze?
Rosja, Prusy, Austria.

Jakie ziemie zabrano Polsce?

  • Rosja zajęła większą część Żmudzi, województw: trockiego, wileńskiego, wołyńskiego i część ziemi chełmskiej (razem ponad 100 tys. km2 z milionem mieszkańców).
  • Prusy zajęły resztę Mazowsza z Warszawą, część Podlasia i tereny byłego księstwa siewierskiego (razem prawie 48 tys. km2 i milion ludności).
  • Austria zagarnęła resztę Małopolski między Pilicą a Bugiem wraz z częścią Podlasia i Mazowsza (razem około 47 tys. km2 i 1,5 miliona mieszkańców).

Zagarnięte obszary i ludność po trzech rozbiorach – podsumowanie:

Rosja Prusy Austria
492 tys. km² 142 tys. km² 130 tys km kw.
5,5 mln 2 mln 580 tys. 4 mln 150 tys.

To jest ważne!

Wykreślenie Polski z mapy Europy w 1795 roku nie oznaczało, że Polacy pogodzili się z faktem utraty państwa. Rozpoczął się, liczący ponad 120 lat, okres prób odbudowy Rzeczpospolitej. Było to zadanie bardzo trudne, bo Polacy mieli przeciwko sobie trzy potęgi.
Próby wskrzeszenia państwa polskiego to:

  • Utworzenie Księstwa Warszawskiego zależnego od Francji (1807 rok).
  • Powstanie Królestwa Polskiego zależnego od Rosji na kongresie wiedeńskim (1815 rok).

Polski nie było na mapie Europy przez 123 lata! Niepodległość odzyskała dopiero w 1918 r. Ale od 1795 r. Polacy nie zachowywali się biernie. Spiski i powstania wypełniają cały wiek XIX.

Wiek XIX to czas powstań
Duża część Polaków uważała, że tylko zbrojnie można wywalczyć niepodległość. Dlatego też organizowali spiski mające na celu doprowadzenie do wybuchu powstań przeciw zaborcom. Największe powstania objęły tereny zaboru rosyjskiego.
Zapamiętaj wielkie zrywy narodowe!

  • powstanie listopadowe (1830-1831)
  • powstanie styczniowe (1863-1864)

Oba skierowane przeciw Rosji i oba zakończyły się klęską. Zginęły tysiące ludzi, tysiące trafiły do więzień oraz na zsyłkę (katorgę) na Syberię. Władze rosyjskie ograniczyły swobody przysługujące dotąd ludności polskiej.

Czym były rusyfikacja i germanizacja?
To działalność władz rosyjskich i pruskich (niemieckich) zmierzająca do stopniowego wynarodowienia ludności polskiej. Służyły temu m.in. zakazy: nauki w języku polskim w szkołach, posługiwania się językiem polskim w urzędach, działalności polskich stowarzyszeń i związków. W obu zaborach prowadzono także akcję odebrania ziemi Polakom. Takie represje w stosunku do ludności polskiej zaborcy wprowadzali stopniowo, najostrzejsze dopiero w drugiej połowie XIX wieku.