1. Jakie zjawiska fonetyczne zachodzą w podanych wyrazach: chleb, jabłko, liczba, przyjaciel, zagadka.
- chleb [chlep] – utrata dźwięczności na końcu wyrazu
- jabłko [japko] – uproszczenie grupy spółgłoskowej oraz ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe wsteczne (dźwięcznego „b” pod wpływem bezdźwięcznego „p”)
- liczba [lidżba] – udźwięcznienie wewnątrzwyrazowe wsteczne (bezdźwięcznego „cz” pod wpływem dźwięcznego „b”)
- przyjaciel [pszyjaciel] – ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe postępowe (dźwięcznego „rz” pod wpływem bezdźwięcznego „p”)
- zagadka [zagatka] – ubezdźwięcznienie wewnątrzwyrazowe wsteczne (dźwięcznego „d” pod wpływem bezdźwięcznego „k”)
2. Policz głoski, litery, zaznacz i nazwij upodobnienia w wyrazach: łódka, rybka, zsypać, kwiat, przepaść, kładka.
- łódka [łutka] – 5 liter, 5 głosek, upodobnienie wewnątrzwyrazowe wsteczne
← - rybka [rypka] – 5 liter, 5 głosek, upodobnienie wewnątrzwyrazowe wsteczne
← - zsypać [ssypać] – 6 liter, 6 głosek, upodobnienie wewnątrzwyrazowe wsteczne
← - kwiat [kfiat] – 5 liter, 4 głosek, upodobnienie wewnątrzwyrazowe postępowe
→ - przepaść [pszepaść] – 8 liter, 7 głosek, upodobnienie wewnątrzwyrazowe postępowe
→ - kładka [kłatka] – 6 liter, 6 głosek, upodobnienie wewnątrzwyrazowe wsteczne
←
Uwaga!
Strzałkę stawiamy od głoski, która powoduje ubezdźwięcznienie, do głoski, która ubezdźwięcznia się. Jeśli strzałka idzie w kierunku początku wyrazu – upodobnienie nazywamy wstecznym. Jeśli strzałka idzie ku końcowi wyrazu – upodobnienie nazywamy postępowym. Ponieważ upodobnienia w wymienionych wyrazach zachodzą wewnątrz wyrazu lub na końcu – dlatego mówimy o ubezdźwięcznieniu wewnątrzwyrazowym.
3. Przytocz po dwa przykłady związków frazeologicznych z podanymi zwierzętami: pies, wilk, kot, mucha, koń.
- Kupić coś za psi grosz (czyli bardzo tanio, za bezcen)
- Ni pies, ni wydra (czyli zupełnie nie wiadomo co)
- Wilczy bilet (to zakaz wstępu dla kogoś, uznanie go za osobę niemile widzianą)
- Patrzeć wilkiem (czyli odnosić się wrogo i nieufnie)
- Kupować kota w worku (czyli nabyć coś bez dokładnego przyjrzenia się temu)
- Tyle co kot napłakał (bardzo mało, odrobinkę)
- Mieć muchy w nosie (czyli być w fatalnym nastroju, zupełnie nie mieć humoru)
- Ruszać się jak mucha w smole (bardzo powoli i ospale)
- Znać się jak łyse konie (znać się bardzo dobrze, od lat)
- Robić kogoś w konia (czyli oszukać, wykorzystać jego naiwność lub niewiedzę)
4. Podane ciągi wyrazów uszereguj od najszerszego do najwęższego zakresu znaczeniowego.
a) dąb, drzewo, roślina
b) krówka, słodycze, cukierek
c) kardiochirurg, lekarz, chirurg
Jak zatem uszeregować podane wyrazy od najszerszego do najwęższego zakresu?
a) roślina, drzewo, dąb
b) słodycze, cukierek, krówka
c) lekarz, chirurg, kardiochirurg
Zapamiętaj!
Im zakres nazwy jest szerszy, tym mniej dokładna jest jego treść – ponieważ obejmuje więcej wyrazów. Natomiast im zakres będzie węższy, tym treść będzie bogatsza, konkretniejsza i tym samym coraz mniej przedmiotów może się do niego zakwalifikować.
5. Do podanych wyrazów dopisz po trzy wyrazy o bogatszej treści i węższym zakresie:
- choroba
grzyb
pieczywo
ptak
lekarz
- choroba: grypa, ospa, angina
grzyb: muchomor, maślak, borowik
pieczywo: chleb, bułka, bagietka
ptak: wróbel, dudek, bocian
lekarz: kardiolog, okulista, ortopeda
Zapamiętaj!
Im szerszy jest zakres nazwy, tym mniej dokładna jest jego treść. Natomiast im węższy będzie zakres, tym bogatsza i dokładniejsza będzie treść.
6. Podane wyrazy zastąp jednym wyrazem, obejmującym je swym zakresem znaczeniowym:
1) rosół, krupnik, cebulowa, ogórkowa
2) labrador retriever, jamnik, owczarek niemiecki, chart
3) tapczan, stół, szafa, krzesło
4) pływak, maratończyk, siatkarz, dżudoka
1) zupa
2) pies
3) mebel
4) sportowiec
7. Uszereguj podane ciągi wyrazów:
a) od najszerszego do najwęższego zakresu znaczeniowego:
- stokrotka, roślina, kwiat – roślina, kwiat, stokrotka
- jamnik, zwierzę, Pusia, pies – zwierzę, pies, jamnik, Pusia
b) od najwęższego do najszerszego zakresu znaczeniowego:
- pojazd, fiat, samochód – fiat, samochód, pojazd
- pies, zwierze, pies– zwierze, pies, terier
Zapamiętaj!
Im nazwa jest bardziej ogólna, tym szerszy jest jej zakres znaczeniowy. Zakres wyrazu „roślina” jest bardzo szeroki – mieszczą się w nim kwiaty, ale i owoce, drzewa, warzywa. Za to zakres wyrazu stokrotka jest zdecydowanie węższy – obejmuje jedynie kwiaty o określonym wyglądzie – licznych, drobniutkich płatkach i żółtym środku. Im zakres wyrazu jest szerszy, tym swą nazwą obejmuje więcej przedmiotów.
8. Podane wyrazy podziel na te, które mają jedną podstawę słowotwórczą, i na wyrazy, które mają dwie podstawy słowotwórcze: myśliwy, samochód, fotelik, grzybobranie, korkociąg, Wielkanoc, oczko, listonosz, bajkopisarz, sąsiadka, szkolnictwo, samolot, fotografia, komputer
Pamiętaj!
Wyrazy, w których można wyodrębnić dwie podstawy słowotwórcze to wyrazy złożone. Są wśród nich takie, które łączy wrostek (formant łączy dwie podstawy), i takie, które są niejako zrośnięte ze sobą.
- Jedna podstawa słowotwórcza
myśliwy, fotelik, oczko, sąsiadka, szkolnictwo, fotografia, komputer
- Dwie podstawy słowotwórcze
samochód, grzybobranie, korkociąg, Wielkanoc, listonosz, bajkopisarz, samolot
9. Zamień poniższe zdania, będące przykładem mowy zależnej, na wypowiedzi w mowie niezależnej.
1. Na zbiórkę przyszedł Paweł i oznajmił, że drużynowy jest chory i zbiórka odwołana.
2. Kaśka skłamała, że ma w domu pięć zwierzaków.
3. Mama zapowiedziała, że jeśli spóŹnię się na kolację, będę miał szlaban na komputer.
4. Wychowawczyni zapewniła nas, że w tym roku pojedziemy na biwak i wycieczkę.
5. Krzyknąłem za odchodzącym kumplem, że zostawił szalik i rękawiczki.
1. Na zbiórkę przyszedł Paweł i oznajmił: „Drużynowy jest chory. Zbiórka odwołana”.
2. – Mam w domu pięć zwierzaków – skłamała Kaśka.
3. – Jeśli spóŹnisz się na kolację, masz szlaban na komputer – zapowiedziała mama.
4.– W tym roku pojedziemy na biwak i na wycieczkę – zapewniła nas wychowawczyni.
5. Krzyknąłem za odchodzącym kumplem: „Zostawiłeś szalik i rękawiczki!”.
10. Czym różni się mowa zależna od mowy niezależnej?
Mowa niezależna to dosłowne (bez żadnych zmian) przytoczenie własnej lub cudzej wypowiedzi. Te przytoczone, cytowane słowa to tzw. zdanie wprowadzane. Bierze się je w cudzysłów i poprzedza dwukropkiem. Zdanie poprzedzające przytoczoną wypowiedŹ to zdanie wprowadzające, które zawiera czasownik oznaczający mówienie (np. Powiedział:…, Rzekł:…, Odrzekł:… itp.). Oba zdania są właściwie od siebie niezależne (nie są powiązane składniowo), stąd określenie „mowa niezależna”. £ączy je natomiast treść.
Mowa niezależna:
- dosłowne przytoczenie czyichś słów, poprzedzone zdaniem wprowadzającym lub zakończone zdaniem komentującym,
- przytaczana wypowiedź jest niezależna składniowo od zdania wprowadzającego, zachowuje własną budowę tematyczną,
- graficznie zaznaczana jest cudzysłowem (po dwukropku) lub pauzą dialogową.
Zapamiętaj
Mowę niezależną łatwo rozpoznać po interpunkcji: dwukropku i cudzysłowie, w którym znajduje się cytowane zdanie.
Przykład:
Jak mówi moja babcia: „Nie wszystko złoto, co się świeci”.
Wtedy Marcin zaciekawiony spytał: „Czy byliście już na trzeciej części Matriksa?”.
Mowa zależna – tu nie przytacza się cudzej lub własnej wypowiedzi wprost, dosłownie. Wplata się wypowiedź jako zdanie podrzędnie złożone dopełnieniowe. To zdanie podrzędne jest całkowicie uzależnione od zdania nadrzędnego. W utworach literackich czyjaś wypowiedź jest całkowicie podporządkowana narracyjnemu kontekstowi, nie przywołuje się dosłownie wypowiedzi bohaterów, lecz streszcza je w stylu używanym przez narratora. Stąd określenie „mowa zależna”. Stosujemy ją np. w sprawozdaniach, krótkich relacjach z rozmów.
Mowa zależna:
- zawiera również zdanie wprowadzające,
- zdanie wprowadzające jest nadrzędne,
- wypowiedź podrzędna wprowadzana jest za pomocą spójników podrzędności „że” lub „iż”.
Przykład:
Moja babcia mówi, że nie wszystko złoto, co się świeci.
Wtedy Marcin zaciekawiony spytał, czy byliśmy już na trzeciej części Matriksa.
11. Podziel i nazwij następujące formy nieosobowe czasownika: zrozumiano, jadący, uśmiechnięty, poznawszy, szczekać, poszedłszy,mówiąc, zaczęty, pobito, czyniący.
Zapamiętaj!
Do nieosobowych form czasownika zaliczamy:
- bezokolicznik – szczekać
- formy nieosobowe zakończone na -no, -to – zrozumiano, pobito
- imiesłowy przymiotnikowe
- czynny – jadący, czyniący
- bierny – uśmiechnięty, zaczęty
- imiesłowy przysłówkowe.
- współczesny – mówiąc
- uprzedni – poznawszy, poszedłszy
12. Podane związki wyrazów podziel na wyrażenia i zwroty:
wielka miłość, iść bez celu, śmiać się beztrosko, niezapomniane przeżycie, chodzić pieszo, nieszczęśliwa miłość, zachód słońca, przystanek tramwajowy, pisać klasówkę, rzewnie płakać, chusteczka higieniczna
Nie pomyl się!
- Zwroty to takie związki wyrazów, w których występuje czasownik.
- Związki wyrazów bez czasownika to wyrażenia.
Zwroty
iść bez celu, śmiać się beztrosko, chodzić pieszo, pisać klasówkę, rzewnie płakać
Wyrażenia
wielka miłość, niezapomniane przeżycie, nieszczęśliwa miłość, zachód słońca, przystanek tramwajowy, chusteczka higieniczna
13. Podane niżej wyrazy podziel na te, które są terminami literackimi, i na te, które są terminami gramatycznymi.
Przenośnia, przedrostek, przysłówek, przerzutnia, przyimek, przyrostek, przekład, przemówienie, przypisy, przymiotnik, przypowieść, przysłowie, parabola, przyimek, przypadek, opis, orzeczenie, oksymoron, orzecznik, wiersz, wołacz, wers, wiersz, koniugacja, fabuła, formant, akcja, akapit.
terminy literackie
• przenośnia
• przerzutnia
• przekład
• przemówienie
• przypisy
• przypowieść
• przysłowie
• parabola
• opis
• oksymoron
• wiersz
• wers
• fabuła
• akcja
• akapit
terminy gramatyczne
• przedrostek
• przysłówek
• przyimek
• przyrostek
• przymiotnik
• przypadek
• orzeczenie
• orzecznik
• wołacz
• koniugacja
• formant
Zastąp słowo podróż kilkoma wyrazami bliskoznacznymi. Jakie realne, a jakie symboliczne znaczenia kryje ten wyraz?
Realne znaczenie słowa podróż jest dość oczywiste. Pewnie niektórzy z Was odbyli jakąś podróż w wakacje. Wyrazy bliskoznaczne o znaczeniu realnym to np.:
PODRÓŻ = wyprawa, wędrówka, włóczęga, pielgrzymka, tułaczka.
W znaczeniu symbolicznym podróż można kojarzyć np.:
- z drogą przez życie – czasem mówimy nawet, że życie jest podróżą pełną zaskakujących przygód, zdarzeń,
- ze śmiercią – momentem przejścia (podróży) do innego świata,
- z poszukiwaniem sposobu na życie, podróżą pełną miłych i niemiłych doświadczeń,
- z ciągłą walką o przetrwanie – taka była podróż mitologicznego Odyseusza czy dwojga młodych wędrowców z przymusu: Stasia i Nel z W pustyni i w puszczy,
- z dążeniem do jakiegoś celu. Z tym znaczeniem można skojarzyć wędrówkę narodu żydowskiego do Ziemi Obiecanej opisaną w Księdze Wyjścia Starego Testamentu. Naród Izraelitów pod przewodnictwem Mojżesza przemierzał pustynię aż do ziemi Kanaan – „krainy mlekiem i miodem płynącej”. Odbyli oni długą i trudną podróż: w znaczeniu realnym – wędrówkę, drogę, a w znaczeniu symbolicznym – poszukiwanie celu życia, ostoi, ojczyzny.
Jaka może być podróż?
- trudna
niebezpieczna
uciążliwa
samotna
żmudna
wyczerpująca
- pouczająca
odkrywcza
kształcąca
rozwijająca
- szczęśliwa
pomyślna
radosna
budująca
krzepiąca
- niecodzienna
pełna wrażeń
wyjątkowa
szczególna
niesamowita
niezwykła
15. Odmień następujące rzeczowniki: Włochy, sanie, mieszczaństwo, miłość.
M. Włochy, sanie
D. Włoch, sań
C. Włochom, saniom
B. Włochy, sanie
N. z Włochami, z saniami
Msc. o Włoszech, o saniach
W. Włochy, sanie
Zapamiętaj!
Niektóre rzeczowniki odmieniają się tylko w liczbie mnogiej. Są to na przykład rzeczowniki własne: Włochy, Tatry, Karpaty, Sudety, Niemcy oraz rzeczowniki pospolite, takie jak: sanie, nożyce, skrzypce, drzwi, imieniny, dzieje, dożynki.
M. mieszczaństwo, miłość
D. mieszczaństwa, miłości
C. mieszczaństwu, miłości
B. mieszczaństwo, miłość
N. z mieszczaństwem, z miłością
Msc. o mieszczaństwie, o miłości
W. mieszczaństwo, miłość
Zapamiętaj!
Niektóre rzeczowniki odmieniają się tylko w liczbie pojedynczej. Są to rzeczowniki oznaczające zbiory osób lub rzeczy (mieszczaństwo, szlachta, igliwie) oraz pojęcia: miłość, dobroczynność.
Nie popełnij błędu!
Niektóre rzeczowniki w ogóle nie odmieniają się. Są obcego pochodzenia, np. boa, kakao, salami, alibi.
16. Wypisz ze zdań zaimki i określ ich rodzaje.
Kto się lubi, ten się czubi.
Jak ty mnie, tak ja tobie.
kto – zaimek rzeczowny, względny
się – zaimek zwrotny
ten – zaimek przymiotny, wskazujący
jak – zaimek przysłowny, względny
ty – zaimek rzeczowny, osobowy
mnie – zaimek rzeczowny, osobowy
tak – zaimek przysłowny, wskazujący
ja – zaimek rzeczowny, osobowy
tobie – zaimek rzeczowny, osobowy
Zapamiętaj!
1. Zaimki ze względu na część mowy, którą zastępują, dzielimy na:
- zaimki rzeczowne – odpowiadają na pytania rzeczownika (kto?, co?) – ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, kto, co, nikt, nic;
- zaimki przymiotne – odpowiadają na pytania przymiotnika (jaki?, jaka?, jakie?) – ten, ta, to, ci, te, tamten, taki, mój, twój, nasz, wasz, jaki, który, czyj;
- zaimki przysłowne – odpowiadają na pytania przysłówka (jak?, gdzie?, kiedy?) – tak, tu, tam, wtedy, jak, gdzie, kiedy;
- zaimki liczebne – odpowiadają na pytania liczebnika (ile?) – ile, tyle.
2. Ze względu na znaczenie dzielimy zaimki na:
- osobowe (np. ja, ty, my…),
- zwrotny (się),
- dzierżawcze (mój, twój, nasz…),
- wskazujące (ten, ta, to, ów, tamten…),
- pytające (kto?, co?, który?, jaki?, gdzie?…),
- względne (łączące zdanie podrzędne z nadrzędnym, np. kto, co, który, jaki, gdzie…),
- nieokreślone (ktoś, coś, jakiś…),
- przeczące (nikt, nic…),
- upowszechniające (każdy, wszyscy, zawsze).
17. Wymień nazwy pięciu potraw i napojów, które cieszą się największą popularnością wśród młodzieży. Z jakich języków pochodzą te nazwy? Jeśli nie wiesz, sprawdź w słowniku wyrazów obcych.
- Pizza, spaghetti – potrawy, których nazwy pochodzą z języka włoskiego.
- Hot dog, coca-cola, chipsy – potrawy, których nazwy pochodzą z języka angielskiego (wywodzą się z Ameryki).
Uwaga!
Te wyrazy to zapożyczenia – czyli słowa albo czasami całe zwroty, które przejęliśmy od innych narodów. Niektóre z nich są tak popularne, że rzadko kto zdaje sobie sprawę z tego, że to wyrazy zapożyczone z obcych języków. Są wynikiem kontaktów Polaków z innymi narodowościami. Kontakty handlowe, towarzyskie, podróże, wspólne obyczaje i kultura, a nawet wojny sprawiały, że w naszym języku pojawiały się nowe wyrazy.
Dziś zdecydowanie najwięcej wyrazów obcych pochodzi z języka angielskiego. To język dziś najpopularniejszy, można się nim porozumieć na całym świecie!
Nazwy potraw i napojów wywodzą się z języków krajów, skąd pochodzą dane potrawy.
18. W poniższych zdaniach wskaż czasowniki. Ustal, które z nich są przechodnie, a które nie.
- Tata zawiózł moją siostrę na dworzec.
- Wczoraj kupiłem wreszcie wymarzoną deskorolkę.
- Goniec zaniósł kopertę ze zdjęciami do redakcji.
- Słońce tak pięknie świeciło, że nie mogłam się oprzeć i poszłam na długi spacer.
- Nową książkę modnego ostatnio pisarza przyjęto z wielkim entuzjazmem.
Przypomnij sobie!
Czasownik przechodni to taki, który może mieć stronę bierną i czynną.
Nie wszystkie z podkreślonych czasowników można zastosować w stronie biernej. Będą to czasowniki: świecić, móc, pójść.
Zobacz, jak czasowniki w stronie czynnej zostały zamienione na stronę bierną:
- Moja siostra została zawieziona przez tatę na dworzec.
- Wymarzona deskorolka została wczoraj wreszcie przeze mnie kupiona.
- Koperta ze zdjęciami została zaniesiona przez gońca do redakcji.
- Nowa książka modnego ostatnio pisarza została przyjęta z wielkim entuzjazmem.
19. Podkreśl w tekście imiesłowy i odpowiednio je zaklasyfikuj. Jak odróżniłeś je od przymiotników?
Strudzona była drużyna Lecha. Ile to już oni dni wędrówki mieli za sobą? Ile wykarczowanych drzew? Ile przebytych brodów rzecznych? Ile zwierzyny padło pod strzałami z łuków i ostrzami oszczepów? Ile ognisk rozpalono po drodze? Któż to zliczy? Szli tak, by znaleŹć miejsce na założenie grodu, by znaleŹć ziemię, na którą sprowadzą żony i dzieci, aby osiąść tu na zawsze. Odpoczywali właśnie po kolejnym dniu wędrówki. Część wojów legła w cieniu dębów, część poiła strudzone konie, część przygotowywała jadło na wieczerzę. Od rozpalonych ognisk szedł zapach dymu i pieczonego mięsa.
O Lechu i białym orle, Marian Orłoń
Przypomnij sobie klasyfikację imiesłowów!
Imiesłowy przymiotnikowe (pamiętaj, odmieniają się tak jak przymiotniki)
- bierne (zakończone na -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te)
- czynne (zakończone na -ący, -ąca, -ące)
Imiesłowy przysłówkowe (są nieodmienne)
- współczesne (zakończone na -ąc)
- uprzednie (zakończone na -łszy, -wszy)
W tekście występują tylko imiesłowy przymiotnikowe bierne. Oto one: strudzona, wykarczowane, przebyte, rozpalone, pieczone.
A w jaki sposób odróżnić imiesłowy przymiotnikowe od przymiotników?
To prawda, że są bardzo podobne i często mają takie same końcówki (porównaj – imiesłów strudzony i przymiotnik zielony). Jest bardzo prosty sposób – imiesłowy pochodzą od czasowników (strudzony od trudzić się) – przymiotniki nigdy!
20. Posegreguj podane przymiotniki w zależności od sposobu stopniowania: czysty, kamienny, duży, ładny, chory, piaszczysty, słony, cichy, mały, zły, dobry, niesamowity, domowy.
Zapamiętaj!
Stopniowanie przymiotników służy do wyrażenia różnego stopnia natężenia cechy – stopień równy jest określeniem neutralnym, wyższy wskazuje na większe natężenie cechy, zaś najwyższy – największe. Rozróżniamy trzy stopnie – równy, wyższy i najwyższy – i trzy sposoby stopniowania: proste, opisowe, nieregularne.
Nie popełnij błędu!
Nie wszystkie przymiotniki się stopniują! Niektóre cechy nie mogą mieć przecież różnego natężenia – coś, co jest z kamienia, nie może być bardziej kamienne. Podobnie jest z przymiotnikami np. drewniany, domowy, szkolny, srebrny – przymiotniki pochodzące od rzeczownika (odpowiednio kamień, drewno, dom, szkoła, srebro) nie podlegają stopniowaniu!
Która forma jest poprawna – mądrzejszy czy bardziej mądry?
Pamiętaj o podstawowej zasadzie: jeśli można stopniować przymiotnik w sposób prosty, to posługiwanie się stopniowaniem opisowym jest błędem. Przede wszystkim stopniowanie proste (regularne)! Zdecydowanie więc ładniejszy niż bardziej ładny.
21. Podane zaimki wpisz w odpowiednie rubryki tabeli.
Ile, ja, jakiś, ktoś, który, my, tamtędy, tyle, nic, nikt, taki, tamten, żaden, wasz, tobie, gdzie, co, swój, wtedy.
22. Podane równoważniki zdań zamień na zdania.
Równoważniki zdań:
Nareszcie lato.
Cisza!
Kto tam?
Palenie zabronione.
Zdania:
Nareszcie przyszło lato.
Proszę o ciszę!
Kto tam puka?
Palenie jest zabronione.
Zapamiętaj!
Równoważnik zdania to wypowiedzenie, które nie zawiera orzeczenia w formie osobowej.
23. Dokonaj rozbioru logicznego zdania. Wypisz występujące w nim związki wyrazowe.
We wrześniu moja kumpela zaprosiła nas do swojej rodziny, do Londynu.
związek zgody:
- kumpela zaprosiła (związek główny)
- moja kumpela
- swojej rodziny
związek rządu
- zaprosiła nas
związek przynależności:
- zaprosiła we wrześniu
- zaprosiła do Londynu
- zaprosiła do rodziny
24. Z podanego fragmentu wypisz wyrazy, w których akcent nie jest typowy dla języka polskiego. Podkreśl w tych wyrazach akcentowaną sylabę.
Wczoraj mieliśmy klasówkę z matematyki – straszna! Może gdybym się lepiej przygotował, wtedy byłoby lepiej. A tak jak nic złapię dwóję! Całe szczęście, że nie ja jeden – wszyscy daliśmy się złapać nauczycielce. Chociaż nie ma się co usprawiedliwiać – nauczylibyśmy się, to klasówka nie byłaby trudna. Ale będzie w domu afera, jak rodzice się dowiedzą…
Przypomnij sobie!
W języku polskim akcent pada na drugą sylabę od końca. Są oczywiście wyjątki – zapamiętaj je!
Na trzecią sylabę od końca pada akcent:
- w wyrazach obcego pochodzenia zakończonych na -ika, -yka
- w 1. i 2. os. liczby mnogiej czasu przeszłego
- w liczbie pojedynczej oraz 3. os. liczby mnogiej trybu przypuszczającego
Na czwartą sylabę od końca pada akcent:
- w 1. i 2. os. liczby mnogiej trybu przypuszczającego
matematyki – 3. sylaba od końca (ponieważ wyraz jest obcego pochodzenia i jest zakończony na -yka)
mieliśmy – 3. sylaba od końca (1. os. lm. czasu przeszłego)
byłoby – 3. sylaba od końca (lp. trybu przypuszczającego)
daliśmy – 3. sylaba od końca (1. os. lm. czasu przeszłego)
nauczylibyśmy – 4. sylaba od końca (1. os. lm. trybu przypuszczającego)
25. Podkreśl podmioty w zdaniach. Wymień rodzaje podmiotów.
1.
Zawodnicy wybiegli na boisko.
Uczennice pracowały w ogródku szkolnym.
Nasz pies będzie jutro szczepiony.
Wczorajszy mecz bardzo nam się podobał.
Ty jesteś prawdziwym bohaterem.
Wszyscy cieszyli się z wolnego dnia.
Chorzy idą dzisiaj do szpitala.
Niepalący cierpią z powodu dymu papierosowego.
Przyjemnie jest czytać interesujące książki.
Przyjemne jest czytanie interesujących książek.
Ona pracowała.
Skąpy dwa razy traci.
Jeden tylko przemówił.
Wczoraj już nie wróci.
Gdy jest spójnikiem.
Chorować jest przykro.
Zapamiętaj!
Podmiot to wyraz nazywający najczęściej wykonawcę czynności lub nosiciela stanu. Podmiot jest w zdaniu nadrzędną częścią zdania.
W roli podmiotu najczęściej występuje rzeczownik (zawodnicy, uczennice) lub zaimek (ona, ty), ale też inne części mowy, jeśli mają znaczenie rzeczownika (przymiotnik – np. chorzy, imiesłów – np. niepalący, bezokolicznik – np. czytać, liczebnik – np. wszyscy, spójnik – gdy…).
2.
Kupiłem wczoraj ciekawą książkę. (podmiot domyślny – „ja”)
Wybierzcie się koniecznie na ten ciekawy film. (podmiot domyślny – „wy”)
(Janek odwiedził mnie w szpitalu.) Przyniósł mi owoce. (podmiot domyślny – „Janek”)
Zapamiętaj!
W tych trzech zdaniach mamy do czynienia z podmiotem domyślnym (domyślamy się go na podstawie końcówek czasownika lub z kontekstu).
3.
W moim domu brakuje czasem pieniędzy.
Sportowców nie ma na zawodach.
Dziesięciu chłopców gra w piłkę.
Zapamiętaj!
W tych trzech zdaniach występuje podmiot w dopełniaczu.
Pewne czasowniki w języku polskim – ubywa, brakuje, przybywa – wymagają takiego podmiotu.
podmiot w dopełniaczu występuje również w połączeniu z niektórymi liczebnikami (5, 10, 17, 25) i wyrazami o znaczeniu liczebników (wiele, dużo, sporo, kilka, tyle).
4.
Ania i Małgosia poszły wczoraj do koleżanki.
Ojciec i matka idą razem.
Maciek i Kasia odwiedzili chorego w szpitalu.
Janek z bratem pojechał na urlop.
Krzysiek wraz z tatą pojechali na ryby.
Zapamiętaj!
Czasami w roli podmiotu występuje zespół wyrazów połączonych spójnikiem „i” – jest to podmiot szeregowy.
W roli podmiotu może wystąpić zespół wyrazów połączonych przyimkami: „z”, „wraz z”– wtedy jest to podmiot towarzyszący.
W przypadku obu rodzajów podmiotów orzeczenie otrzymuje zwykle formę liczby mnogiej.
5.
Pociemniało.
Świta.
Grzmi.
Mdli mnie.
Boli mnie.
Kłuje mnie w boku.
Zabrania się palenia.
Zburzono pomnik.
Nie deptać trawników!
Nie śmiecić!
Zapamiętaj!
Wszystkie te zdania to ZDANIA BEZPODMIOTOWE. Orzeczenie ma wtedy formę 3. os. l. pojedynczej lub l. mnogiej, bezokolicznika albo formę nieosobową.
26. Nazwij poniższe wypowiedzenia.
Kto tam?
To równoważnik zdania. W każdym momencie poprzez dodanie czasownika można zrobić z niego zdanie.
Mój najmłodszy braciszek uwielbia wieczorne kąpiele.
Zdanie pojedyncze (bo ma tylko jedno orzeczenie) rozwinięte (rozwinięte są grupa podmiotu i orzeczenia)
Nie wiedziałem, że boisz się wody.
Zdanie złożone podrzędnie (dopełnieniowe)
Odrobiłem lekcje, więc pójdę na podwórko.
Zdanie złożone współrzędnie (wynikowe)
27. Sporządź wykresy podanych wypowiedzeń. Podkreśl wskaźniki zespolenia.
a) Kłamstwo jest złem, więc już przestań kłamać.
b) Zabrał buty treningowe, ale zapomniał wziąć skarpetek.
c) Dzieci biegały po łące, a mama opalała się na kocu.
d) Nie ma rodziców w domu, zatem możemy trochę poleniuchować.
e) Wiersz jest długi, więc go tylko urywkami podam.
f) Poszedłbym na spacer, lecz jestem przeziębiony.
g) Dzisiejszego wieczoru pójdziemy do kina albo pojedziemy do cioci.
h) Nagle zaczął padać ulewny deszcz, dlatego Jacek wrócił do domu taksówką.
i) Albo kupimy telewizor, albo przestaniemy w ogóle oglądać programy telewizyjne.
j) Siedział od dwóch godzin przy biurku i cierpliwie sklejał nowy model.
Uwaga!
Wszystkie wypisane zdania to zdania złożone współrzędnie.
Wyraz lub grupa wyrazów, które łączą (zespalają) wypowiedzenia pojedyncze w wypowiedzenia złożone, to wskaźniki zespolenia.
Rodzaje wypowiedzeń współrzędnie złożonych:
- 1. Wypowiedzenia współrzędnie złożone łączne
Wypowiedzenia współrzędnie złożone łączne najczęściej są połączone za pomocą spójników: i, a, oraz, a także, zarówno…, jak i.
Przykłady c), j)
- 2. Wypowiedzenia współrzędnie złożone rozłączne
Wypowiedzenia współrzędnie złożone rozłączne najczęściej powiązane są za pomocą spójników: albo, lub, czy, bądź, albo… albo, czy to… czy to.
Przykłady g), i)
- 3. Wypowiedzenia współrzędnie złożone wynikowe
Wypowiedzenia współrzędnie złożone wynikowe połączone są najczęściej spójnikami: więc, zatem, toteż, dlatego.
Przykłady a), d), e), h)
- 4. Wypowiedzenia współrzędnie złożone przeciwstawne
Wypowiedzenia współrzędnie złożone przeciwstawne połączone są najczęściej spójnikami: ale, lecz, a, jednak, jednakże, zaś, natomiast, przecież.
Przykłady b), f)
28. W podanych wyrazach złożonych wskaż podstawy słowotwórcze oraz formant (lub formanty)
rurociąg, małolitrażowy, słodkowodny, beczkowóz, domokrążca, językoznawca, pierwszoklasista, półroczny, deskorolka, listonosz, krwiodawca
- rurociąg – rura, ciągnąć (formanty -o– ; O)
- małolitrażowy – mały, litraż (formanty -o– ; -owy)
- słodkowodny – słodka, woda (formanty -o– ; -ny)
- beczkowóz – beczka, wóz (formant -o-)
- domokrążca – dom, krążyć (formanty -o– ; -ca)
- językoznawca – język, znawca (formant -o-)
- pierwszoklasista – pierwszy, klasa (formanty -o– ; -ista)
- półroczny – pół, rok (formant -ny)
- deskorolka – deska, rolka (formant -o-)
- listonosz – list, nosić (formant -o– ; O)
- krwiodawca – krew, dawać (formanty -o– ; -ca)
29. Odwołując się do mitu o Dedalu i Ikarze, uzupełnij zapis
Ikar był jak
- ptak, ponieważ…
- motyl, gdyż…
- ćma, dlatego że…
Ikar był jak ptak, ponieważ poleciał uniesiony przez skrzydła pod niebiosa.
Ikar był jak motyl, gdyż jego szczęście, radość życia trwały tak krótko jak życie motyla.
Ikar był jak ćma, dlatego że w wyniku zbyt bliskiego kontaktu ze światłem słonecznym został oślepiony, co spowodowało jego śmierć.
30. W wierszu Krzysztofa Kamila Baczyńskiego odszukaj następujące motywy.
- A. realistyczne,
- B. magiczne, baśniowe.
Przez kartofliska dymiące w zamglonym miesiącu
Zobaczysz pochód świętego idący w takt wierzby:
Fale królików leśnych, sarnę w szeleście gorącym,
Psy oniemiałe nocą i konie błyszczące.
K. K. Baczyński Święty Franciszek
A. Niby zwykła noc, księżyc w pełni, las pełen dębów i świerków, szeroka polana, na której ukrywa się obserwator.
B. W tej księżycowej poświacie nagle pojawia się niezwykły orszak – pejzaż nocny ze zwykłego przemienia się w baśniowy świat. Przewodnikiem orszaku jest święty Franciszek. Za nim maszerują króliki, sarna, psy, konie. Ponad tym pokojowym pochodem, pochodem ciszy i miłości, lecą skowronki.
31. Słowo POKORA oznacza potulność, uległość, posłuszeństwo, uniżoność, zgodność, ustępliwość. W odniesieniu do świętego Franciszka słowa te są wartościami. W jakich sytuacjach mogą one stać się antywartościami? Kiedy pokora jest postawą szlachetną, a kiedy nikczemną?
Pokora wobec Boga – tak, ale uniżoność na przykład wobec władcy, służalczość, nadskakiwanie mu, czołobitność to na pewno antywartości. Taki typ fałszywej pokory prezentuje Chilon z Quo vadis Sienkiewicza. Okazuje się, że największą pokorę wykazuje on wobec pieniądza
– działa na dwa fronty, wykorzystuje każdą sytuację, by czerpać korzyści.
Pokorę jako wartość wykazywała Matka Teresa z Kalkuty, która powiedziała kiedyś: „Świętość to nie jest luksus dla wybranych, świętość to mój i twój codzienny obowiązek”. Pokornym w znaczeniu pozytywnym można też nazwać papieża Jana Pawła II, ale na pewno nie jest wartością pokora władz polskich w okresie stalinizmu.
32. Czy fragment „Pana Tadeusza”: „Kraj lat dziecinnych…” to obraz wyidealizowany, czy rzeczywisty?
Zdecydowanie to obraz wyidealizowany. Nie zawsze ojczyzna jej rodakom wydaje się „święta i czysta”.
Mickiewicz przebywał na emigracji z powodu prześladowań ze strony zaborców. Nie mógł wrócić w rodzinne strony, choć bardzo tęsknił. Źle mu było „na paryskim bruku” – wśród kłócących się polskich emigrantów. Nic dziwnego, że myślami wracał do wspomnień z dzieciństwa. W pamięci zachował jedynie radosne wydarzenia. Z ojczyzną kojarzy tylko miło pachnące kwiaty, cień lipy, każdy kątek, strumień, kamień, bliskość sąsiadów, serdecznych przyjaciół.
Tymczasem cała prawda o jego życiu w ojczyźnie mogła być nieco inna. Być może pokłócił się z rodziną albo przyjacielem, ale o tym nie pisze w Epilogu. Być może dopiekł mu ktoś z sąsiadów – wiadomo, jak sąsiedzi potrafią umilić życie. Nie zawsze nad jego ojczyzną świeciło słońce – czasem były i pochmurne dni. A na kamieniach, które teraz wspomina z rozrzewnieniem, pewnie nieraz jako dziecko rozbił kolano. Ale po co wspominać te trudniejsze chwile, skoro życie na emigracji i tak jest trudne, spowite smutkiem, a często nawet toczone przez jad – zawiść wśród Polaków. Lepiej uciec w wyidealizowane wspomnienia „kraju lat dziecinnych”.
33. Które z poniższych twierdzeń trafnie charakteryzuje miniatury dramatyczne Teatrzyku „Zielona Gęś”. Uzasadnij trafność swego wyboru.
a) Bezsens świata przedstawionego pozwala lepiej odczuć i zrozumieć nasz realny świat.
b) Bezsens świata przedstawionego jest tylko żartem, zabawą, czasem aluzją literacką.
Wybieram odp. b), bo:
Scenki wymyślone przez Gałczyńskiego nie mają w sobie żadnego przesłania, morału, pouczenia, nie wskazują, jak odnaleŹć się w konkretnych życiowych sytuacjach. Są żartami, bo śmieszą, zabawą, bo bawią czytelników, aluzją literacką, bo faktycznie w niektórych znajdujemy nawiązania do literatury (nie tylko polskiej). Ewidentną literacką aluzję stanowi scenka ¯arłoczna Ewa. W Dziwnym krawcu znajdujemy parafrazę Dziadów, scenka Śmierć w kawiarni – stanowi żart z literatury miłosnej.
34. Jaką funkcję pełnią didaskalia w scence Teatrzyku „Zielona Gęś” Biurokrata na wakacjach?
Didaskalia to informacje, wskazówki, objaśnienia autora dramatu, które dotyczą sposobu wystawiania utworu na scenie. Pojawiają się nawet w tak krótkich scenkach dramatycznych jak scenki Teatrzyku „Zielona Gęś”.
W scence Biurokrata na wakacjach pełnią funkcję informacyjną:
- wskazują na miejsce zdarzeń (pośrodku jeziora, na brzegu jeziora),
- opisują zachowania bohaterów (jeden tonie, a drugi gapi się w niebo).
Głównym celem utworu jest sparodiowanie biurokratycznych czynności wykonywanych przez urzędników. Skoro przedmiotem satyry jest biurokracja, również w didaskaliach pojawiają się elementy języka urzędowego. Urzędowy charakter ma kilkakrotne powtarzanie (jw.), które bez trudu rozszyfrujemy (jak wyżej) – zupełnie jak w różnych dokumentach.
Wypisz znaczenie wyrazów biurokracja i biurokrata.
- Biurokracja – system zarządzania, bezduszne przestrzeganie przepisów w załatwianiu spraw urzędowych interesantów, urzędnicza rutyna.
- Biurokrata – urzędnik kierujący się w wykonywaniu swoich czynności tylko przepisami. Biurokrata ze scenki Teatrzyku „Zielona Gęś” bez względu na sytuację, w której znajduje się drugi bohater (tonie!), nie pomaga mu, tylko z urzędniczą nadgorliwością wypełnia swoje obowiązki – próbuje ustalić dane osobowe tonącego.
35. Streść scenkę Sposób na dobry humor z cyklu Teatrzyk „Zielona Gęś”, wskazując na elementy sprzeczne i przejaskrawienia.
Dyrektor Gżegżółka wstaje z łóżka lewą nogą. Wzywa do siebie Piekielnego Piotrusia, aby go „zwymyślać i znieważyć”. Ale Piotruś wie, że Gżegżółka jest w złym humorze, bo podgląda go przez dziurkę od klucza. Nie stawia się na wezwanie, czym doprowadza dyrektora do furii. Przeczekuje do kolejnej nocy i postanawia użyć fortelu, by zagwarantować na następny ranek dobry humor Gżegżółki. W nocy Piotruś przywiązuje nogę dyrektora do łóżka i fortel okazuje się być skuteczny. Dzięki sprytowi Piotrusia Gżegżółka wstaje z łóżka prawą nogą, więc ma świetny humor. Jest wdzięczny Piotrusiowi i chwali jego psychologiczne umiejętności. Wyraża też życzenie, by takie zielone sznurki, jakim została przywiązana jego lewa noga, mobilizowały ludzi do życia, działania i współdziałania.
To nie jest zwykła scenka z życia codziennego – pewne realistyczne elementy zostały przejaskrawione. Czasem zdarza się nam wstać z łóżka lewą nogą, tzn. obudzić się w złym humorze, ale nikt nie traktuje przywiązania nogi jak rozwiązania problemu, gwarancję dobrego samopoczucia, poprawienia sobie humoru. Raczej odwrotnie – gdyby ktoś przywiązał nam nogę w czasie snu, stałoby się to powodem naszego oburzenia, wywołałoby sprzeciw każdego normalnego człowieka.
36. Wyjaśnij następujące terminy związane z przedstawieniem teatralnym: reżyser, choreograf, inspicjent, scenograf, scenografia, spektakl, sufler.
- Reżyser – osoba opracowująca własną artystyczną koncepcję sztuki teatralnej lub filmu, czuwająca nad całością.
- Choreograf – człowiek, który układa i przygotowuje choreografię (sceniczne tańce i balety).
- Inspicjent – pomocnik reżysera przy próbach i przedstawieniach w teatrze – czuwa nad techniczną i organizacyjną stroną przedstawienia (np. nad przygotowaniem rekwizytów).
- Scenograf – artysta plastyk projektujący dekoracje i kostiumy do sztuki.
- Scenografia – dekoracje, kostiumy, światło i inne elementy składające się na oprawę sceniczną sztuki.
- Spektakl – przedstawienie teatralne, operowe lub telewizyjne.
- Sufler – osoba podpowiadająca aktorom tekst roli podczas przedstawienia, ukryta w budce na przodzie sceny lub za kulisami.
37. Jakie przestrogi dają ludziom wywołane duchy w II cz. Dziadów Adama Mickiewicza?
Duchy lekkie – dzieci Józio i Rózia przestrzegają: „Kto nie dozna goryczy ni razu,/ Ten nie dozna słodyczy w niebie”. Co to oznacza? Jeżeli ktoś nie zazna za życia choć odrobiny cierpienia (a takie beztroskie i wypełnione jedynie zabawą było życie dzieci), ten nie może po śmierci cieszyć się wiecznym szczęściem w niebie.
Duch średni – piękna pastereczka Zosia mówi: „Kto nie dotknął ziemi ni razu,/ Ten nigdy nie może być w niebie”. Co było grzechem Zosi? To, że nikogo nie kochała, że była obojętna na wszystko, co się wokół niej działo. A żeby być szczęśliwym po śmierci, trzeba kochać za życia i nie odcinać się od świata.
Duch ciężki – Widmo złego pana. Za życia nie uczynił nic dobrego – okrutnie karał niewinnych ludzi. Jego przestroga to: „Bo kto nie był ni razu człowiekiem,/ Temu człowiek nic nie pomoże”. Zły pan nigdy nie okazał współczucia nieszczęśliwemu człowiekowi – a jeśli czyniło się zło, nie można liczyć na ludzką pomoc.
38. Wypisz uczucia Skawińskiego – głównego bohatera Latarnika Henryka Sienkiewicza: a) podczas pobytu w latarni, b) po otrzymaniu Pana Tadeusza.
Co czuł Skawiński podczas pobytu w latarni?
Rezygnacja, nostalgia, zniechęcenie, posępność, tęsknota, smutek, żal, apatia, załamanie, zobojętnienie, zmęczenie.
Co czuł Skawiński po otrzymaniu Pana Tadeusza?
Wzruszenie, zaciekawienie, miłość, nostalgia, radość, wdzięczność, spokój, zachwyt, wstyd.
39. Obok podanych znaczeń wpisz związki frazeologiczne pochodzenia biblijnego.
a) nawrócony grzesznik
b) człowiek nieufny
c) zła, tragiczna wiadomość
d) zapłata za zdradę
e) symbol wstydliwości
a) syn marnotrawny
b) niewierny Tomasz
c) hiobowe wieści
d) judaszowe srebrniki
e) listek figowy
Zobacz: