Starożytny Egipt

Monarchia. Władzę jednoosobowo sprawował faraon – był najwyższy kapłan, ustawodawcą, sędzią i dowódcą armii. Utożsamiano go z bogiem Horusem ,a sam faraon przyjmował jego imię. Oznaczało to, że w Egipcie panowała teokracja, czyli „władza boga”.

Starożytna Mezopotamia

Sumeryjskimi miastami-państwami (Lagasz, Ur) rządzili królowie-kapłani, a świątynie były centrami władzy. Król był zazwyczaj kapłanem w świątyni opiekuńczego boga danego miasta.
„Despocja wschodnia” jest to typowy ustrój polityczny imperiów starożytnego Wschodu.

  • Na szczycie hierarchii państwowej stał monarcha o nieograniczonej i niekontrolowanej przez nikogo czyli despotycznej władzy. Dysponował on formalnie zasobami całego kraju i życiem jego mieszkańców a jego autorytet dodatkowo wzmacniał czynnik religijny: król najczęściej czczony był jak bóstwo.
  • W tym systemie społeczeństwo zostało całkowicie podporządkowane państwu. W zarządzaniu nim pomagały monarsze, oprócz grupy kapłanów, rzesze urzędników, tworzących rozbudowany aparat biurokratyczny, niekiedy poprzez swoje ambicje, zagrażających pozycji władcy.

Starożytne despocje posiadały najczęściej terytoria, a jednym z fundamentów ich gospodarki było niewolnictwo, czyli taki układ społeczny, w którym ludzie są własnością innych ludzi, służą im, pracują na ich korzyść bez wynagrodzenia, są ich majątkiem – jak reszta dobytku. Stoją na samym dole drabiny społecznej i nie mają żadnych praw.

Uchodzący za pierwszy, bądź jeden z pierwszych kodeksów prawnych, tzw. Kodeks Hammurabiego (Babilon), cechuje się pewnym prymitywizmem (mało oryginalne kary, odzwierciedlające czyn dokonany); wywarł raczej znikomy wpływ na późniejsze prawodawstwo europejskie; brak w nim widocznej konstrukcji teoretycznej i abstrakcyjnej, typowej dla prawa rzymskiego.

Starożytna Grecja

(na wybranych przykładach)

Sparta

Sparta była jak większość państw greckich monarchią, a jej specyfika polegała na rządach 2 królów równocześnie, których rola ulegała stopniowo redukcji. Jednemu z nich, Likurgowi, przypisuje się przeprowadzenie reform wewnętrznych (IX/VIII w. p.n.e.). Państwo spartańskie wyposażone było w szereg organów zapewniających wpływy polityczne posiadaczom pewnego majątku.

Ustrój polityczny Sparty

  • Dwóch królów
    Dwaj królowie byli przede wszystkim wodzami, ale także najwyższymi kapłanami, zajmowali się wróżbiarstwem, posiadali uprawnienia sądownicze.
  • Geruzja – rada starszych (główny organ władzy)
    W jej skład wchodzi dwóch królów oraz 28 starszych obywateli (tzw. gerontów) wybieranych spośród spartiatów, którzy ukończyli 60 rok życia i należących do najznamienitszych rodów. Wybierani byli na zgromadzeniu ludowym i pełnili swoją funkcję dożywotnio.
    Do nich należała władza ustawodawcza oraz najwyższa władza sądownicza.
    Opracowywała ustawy, które następnie przedstawiała zgromadzeniu ludowemu pod głosowanie.
  • Apella
    Zgromadzenie ludowe zwane apellą, nie miało prawdziwego wpływu na rządy będąc faktycznie tylko ciałem doradczym. Początkowo składała się ze wszystkich dorosłych spartiatów po 20 roku życia, z czasem uległa redukcji do kilkudziesięciu osób.

    • Zatwierdzało jedynie prawa i uchwały przedstawione przez Radę Starszych. Zebrani nie mieli prawa dyskusji, ani możliwości wprowadzenia jakichkolwiek poprawek.
    • Zgromadzenie wybierało również eforów i członków geruzji.
    • W jego obradach mogli uczestniczyć jedynie spartiaci po ukończeniu trzydziestego roku życia.
  • Pięciu eforów
    Faktyczną władzę cywilną (wykonawczą) dzierżyli najwyżsi urzędnicy państwowi, eforowie, w liczbie pięciu.

    • Mieli prawo zwoływania zgromadzenia ludowego, tak zwanej apelli i to do nich należało interpretowanie wyników jej głosowania.
    • Przewodzili także geruzji.
    • Wybierani byli przez zgromadzenie ludowe nas okres 1 roku.
    • Kontrolowali wszystkie instytucje, urzędy i całość życia publicznego w Sparcie.
    • W ich rękach spoczywały: administracja, polityka zagraniczna, sądownictwo.
    • Po zakończeniu kadencji, ze swojej działalności składali sprawozdanie i w razie nadużyć mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności.

Ateny

Ateny początkowo również miały ustrój monarchiczny, ale koło IX wieku p.n.e. zapanował tu ustrój oligarchiczny i władza znalazła się w rękach wielkich właścicieli ziemskich (zwanych eupatrydami). Oni też pełnili najwyższe urzędy w państwie.

Ustrój polityczny Aten

  • Areopag (rada starszych)
    Władza ustawodawcza należała do kolegialnego zespołu złożonego z byłych archontów zwanego areopagiem.

    • Sprawował on najwyższą władzę sądowniczą i polityczną, decydował o najważniejszych sprawach kraju.
    • Zajmował się kontrolowaniem wszelkich urzędników, w tym archontów, których miał prawo odwołać z urzędu.
    • W skład areopagu do czasów reform demokratycznych wchodzili wyłącznie przedstawiciele arystokracji. W 594 r. p.n.e. Radę Starszych zreformował Solon nadając jej cechy organu strzegącego prawa, obyczajów i moralności.
  • Eklezja (zgromadzeni ludowe)
    Zgromadzenie Ludowe zwane eklezją składające się z wolnych obywateli-mężczyzn, którzy ukończyli 21 lat. Kobiety nie miały praw obywatelskich.

    • Początkowo zgromadzenie wybierało urzędników i zatwierdzało podjęte uchwały.
    • W okresie pełnej demokracji eklezja, jako reprezentacja ogółu, była najwyższą władzą w państwie, decydującą o polityce zagranicznej, sprawach wojskowych i niektórych sądowych.
  • Archont
    Władzę wykonawczą pełnili wybierani na jeden rok archonci:

    • archont eponymos stał na czele kolegium archontów, sprawował władzę wykonawczą, od jego imienia nazywano rok;
    • archont polemarchos kierował polityką zagraniczną i dowodził wojskiem;
    • archont basileus odpowiadał za sprawy religijne i kultowe;
    • sześciu tesmotetów zajmowało się ustawodawstwem, byli oni również sędziami w sprawach prywatnych. Tesmoteci określali, co jest zgodne z normami prawnymi polis.

Ewolucja ustroju Aten

Ateński demos (lud), w skład którego wchodzili obok ludzi ubogich, także armatorzy, kupcy, bankierzy i bogaci rzemieślnicy domagał się współudziału w rządach. Aby zapobiec wybuchowi społecznego buntu postanowiono przeprowadzić reformy.

  • 594 p.n.e. – reforma Solona
    • Solon podzielił społeczeństwo na 4 klasy wg. kryterium majątkowego. Przynależność do danej grupy decydowała o zakresie praw politycznych,
    • utworzył Radę Czterystu, składającą się z przedstawicieli zamożniejszej części demosu,
    • nadał większe uprawnienia zgromadzeniu ludowemu.
    • powołał tzw. trybunał ludowy – heliai, który początkowo uzupełniał on pracę archontów, z czasem zdominował ich w zakresie kompetencji.
    • anulował długi, za które ubożsi z demosu mogli być sprzedani w niewolę.

Jednak ta umiarkowana w sumie reforma nie zdołała zapobiec niepokojom. Pod pretekstem obrony praw ludu, władzę przejęli jego samozwańczy rzecznicy i doszło do wprowadzenia tyranii przez Pizystrata i jego synów. Dopiero pod koniec VI w. p.n.e., udało się tyranię obalić (sławny czyn tyranobójców, czczonych potem jako bohaterów, Aristigejtona i Harmodiosa). Zaszła konieczność ponownej reformy.

  • 506 p.n.e. – reforma Klejstenesa
    • Klejstenes zniósł faktycznie ustrój rodowego przywileju, wprowadzając nowy podział administracyjny państwa (wg. kryterium terytorialnego) na 10 fyl.
    • Z każdego okręgu wybierano po 50 delegatów do Rady Pięciuset. , która zastąpiła dotychczasową Radę Czterystu.
    • Zmniejszono uprawnienia i kompetencje zgromadzenia ludowego kosztem areopagu i archontów.
    • Utworzono sąd skorupkowy tzw. ostracyzm, czyli możliwość skazywania na banicję osób zagrażających państwu i jego ustrojowi.
    • Powołano urząd strategów.

W praktyce nadal władzę piastowały osoby zamożne, choć niekoniecznie arystokraci, ponieważ urzędy pełnione były honorowo (bezpłatnie), co eliminowało prostych ludzi.

Po wojnach perskich wzrosło znaczenie ateńskiej floty, w której służyli najubożsi obywatele. Świadomi swojej pozycji zaczęli domagać się większego wpływu na rządy.

  • Poł. V w. p.n.e. – reforma Peryklesa
    • Perykles wprowadził płatne urzędy, co otworzyło do nich drogę wszystkim obywatelom;
    • wprowadził diety za udział w posiedzeniach zgromadzenia ludowego, co zwiększyło frekwencję i dało szansę wszystkim uprawnionym Ateńczykom uczestnictwa w życiu publicznym;
    • od tej pory zgromadzenie ludowe (eklezja) podejmowało najważniejsze decyzje; w sprawach trudniejszych proszono o opinie Radę Pięciuset.

Prawa obywatelskie stanowiące fundament demokracji ateńskiej:

  • udział w obradach zgromadzenia,
  • możliwość sprawowania urzędów,
  • swoboda przemówień na eklezji (zgromadzeniu),
  • zasiadanie w trybunałach.

W V w. p. n. e., za czasów Peryklesa, demokracja ateńska przyjęła dojrzałą formę. Ustrój państwa w owym okresie tworzyły:

  • Zgromadzenie Ludowe (eklezja)
    Uczestniczyć w nim mogli tylko rodowici Ateńczycy, którzy ukończyli 18 rok życia. Pełniło władzę ustawodawczą. Podejmowało najważniejsze decyzje w państwie. Podczas zgromadzeń przegłosowywano ustawy, obradowano nad polityką zagraniczną, decydowano o wojnie lub pokoju, kontrolowano urzędników, odbywał się też sąd skorupkowy (musiało zebrać się kworum – 6000 obywateli).
  • Rada Pięciuset (bule) – główny organ zarządu państwem.
    500 członków powoływano przez wybór, bądź głosowanie. Rada miała inicjatywę ustawodawczą, przygotowała projekty ustaw pod obrady Zgromadzenia Ludowego, zajmowała się finansami państwa oraz budową okrętów.
  • Areopag
    Składał się z byłych archontów. W jego rękach spoczywało sądownictwo najcięższych przestępstw oraz kwestie związane z kultem.
  • Władzę wykonawczą pełnili wybierani na jeden rok archonci:
    • Strategowie
      Do nich należało dowództwo nad wojskiem, administracja i sądownictwo wojskowe.
    • Prytanowie
      Byli to urzędnicy w liczbie 50. Zajmowali się bieżącymi sprawami państwa.

Urzędy – obsadzane były w drodze głosowania lub losowania. Urzędnicy pełnili swoje funkcje przez rok. Od czasów Peryklesa urzędy były płatne: urzędnicy odpowiadali przed eklezją i bule (Radą Pięciuset).
Rzym

U zarania dziejów w Rzymie panowała monarchia. Jeden z nich Serwiusz Tuliusz (połowa VI w. p.n.e.) podzielił społeczeństwo na klasy wg. majątku, co oznaczało odejście od systemu rodowego. Oznaczało to, że najbogatsi obywatele mieli najwięcej praw. Wprowadził również podział administracyjny kraju na tzw. tribusy jednostki, według których wymierzano podatki i dokonywano zaciągu do wojska.

 

Starożytny Rzym

Ustrój Rzymu za czasu monarchii

  • Król
    Królowie wybierani byli drogą elekcji, spośród członków arystokratycznych rodów. Do nich należała władza wojskowa, cywilna, i sądownicza. Zgodnie z rzymską tradycją, król wybierany był przez zgromadzenie.
  • Senat
    Król wybierał radę starszych zwaną senatem, w którym zasiadali patrycjusze – przedstawiciele najznamienitszych rodów.

    • Był to organ doradczy, wyrażający wolę arystokracji.
    • Po śmierci króla senatorowie spośród siebie wybierali interrexa, który tymczasowo zastępował króla do czasu wyboru nowego.

Kiedy monarchia została ostatecznie obalona, i nastała republika między plebejuszami a patrycjuszami (lokalną arystokracją) rozgorzała walk o władzę. Zatriumfowali ci drudzy. Zgromadzenie Ludowe miało raczej formalne uprawnienia. Ostatecznie przedstawicielem rzymskiego demosu wobec patrycjatu był trybun ludowy, chroniony podczas pełnienia swej funkcji (1 rok) immunitetem.

Ustrój polityczny Rzymu za czasu republiki

Początki republiki datuje się na 509 r. p.n.e.

  • Zgromadzenie Ludowe
    Formalnie najwyższa władza w Rzymie należała do senatu i ludu rzymskiego, czyli wszystkich, którzy mieli prawa publiczne. Obywatele Rzymu wyrażali swoją wolę podczas zgromadzeń (comitia), zatwierdzając albo odrzucając uchwały. Nad ustawami nie dyskutowano. Prawo prezentowania ustaw mieli jedynie konsulowie, trybuni i pretorzy. Oni też mieli prawo zwoływania zgromadzeń.W republikańskim Rzymie istniały trzy rodzaje zgromadzeń ludowych:

    • Zgromadzenie tribusowe
      Decydowało o wyborze trybunów i edylów ludowych oraz trybunów wojskowych oraz o mniej ważnych sprawach.
    • Zgromadzenie kurialne
      Rozstrzygało tylko niektóre kwestie z zakresu prawa rodzinnego oraz nadawało urzędnikom naczelną władzę.
    • Zgromadzenie centurialne
      Na nim uchwalano prawa, decydowano o wojnie, wybierano najwyższych urzędników: konsulów, pretorów i cenzorów.
  • Senat
    Był radą złożoną z 300 (za czasów cesarstwa 600) byłych najwyższych urzędników państwowych.Pochodzili ze znamienitych arystokratycznych rodów. Wybierani byli przez cenzorów według ściśle określonych kryteriów. Senat był faktyczną władzą ustawodawczą. Decydował o najważniejszych sprawach w państwie. Nadzorował finanse, sprawy związane z kultem, politykę zagraniczną, bezpieczeństwo wewnętrzne oraz prowincje. Decydował o wojnie i pokoju.
  • Konsulowie
    Na czele administracji stało dwóch konsulów. Stanowili najwyższą władzę wykonawczą. W czasie wojny dowodzili armią. Powoływali dyktatorów z polecenia senatu.
    Mogli zwoływać posiedzenia senatu i Zgromadzenie Ludowe, na kórym mieli prawo prezentowania swoich uchwał do przegłosowania.
  • Cenzorzy
    Wybierani byli z dawnych konsulów. Robili spisy majątkowe, które określały pozycję obywateli. Posiadali ogromną władzę nad senatem bowiem do nich należało uzupełnianie i rewidowanie listy członków Senatu, oraz określenie ostatecznej listy senatorów, jak również ich wewnętrznej hierarchii.
  • Edylowie
    byli urzędnikami przydzielonymi do pomocy trybunom ludowym.
  • Pretorzy
    Podlegała im władza sądownicza. Odpowiedzialni byli również za porządek w mieście.
  • Kwestorzy
    Zarządzali finansami państwa.
  • Trybun ludowy
    Zgromadzenie ludowe miało raczej formalne uprawnienia. Ostatecznie przedstawicielem rzymskiego demosu wobec patrycjatu był trybun ludowy, chroniony podczas pełnienia swej funkcji (1 rok) immunitetem. Urząd ten nie podlegał władzy konsulów. Miał prawo weta w stosunku do uchwał senatu i zarządzeń konsulów, jeśli uznał, że godzą one w interesy ludu.
  • Dyktator
    W sytuacjach najwyższego zagrożenia państwa powoływany był przez konsula na okres 6 miesięcy (z możliwością przedłużenia tego okresu). Miał nieograniczoną władzę.
  • W okresie republikańskim państwo poważnie się rozrosło stając się imperium. Władzę w zdobytych prowincjach powierzano prokonsulom lub propretorom.

Uwaga!
Urzędy w republice rzymskiej miały charakter kolegialny, tzn. powoływano najczęściej kilka osób na to samo stanowisko (minimum dwie). Kolegialność i kadencyjność miały zapobiec tyranii. Urzędnicy pełnili swe funkcje bezpłatnie.

Upadek republiki

Paperyzacja drobnych rzemieślników i rolników italskich wskutek napływu z prowincji taniego zboża i mas niewolników, wprowadzenie płatnej armii (reforma Mariusza) i ambicje polityków spowodowały, że republika upadła.

Wstępem była dyktatura Sulli, a potem pierwszy triumwirat (I w.p.n.e.). Ostatecznie wszystko załamało się w toku wojny domowej. Pompejusza pokonał wówczas Cezar, który jednak zginął wkrótce z rąk zwolenników republiki (15.03.44 r. p.n.e.). Dochodzi wówczas do kolejnych wojen domowych.

Pryncypat

Początek – rządy Augusta 30 p.n.e.– 4 n.e.

Definitywnym zwycięzcą zostaje Oktawian (przybrany syn Cezara) po zwycięstwie nad Antoniuszem pod Akcjum (31 r. p.n.e.). Przybiera tytuł ojca ojczyzny, a do swego imienia dodaje imię Cezara, które odtąd będzie oficjalnym tytułem władcy, czyli cesarza. Senat nadał mu przydomki: „Augusta” (czyli wspaniałego), „imperatora” oraz „pierwszego senatora”, czyli „princepsa”, stąd nazwa systemu – pryncypatu.

  • Oktawian zagarnął też władzę prokonsularną i najwyższego kapłana, pozostawiając sobie również zarząd nad wojskiem. Utrzymał formalnie podstawy republiki, a nawet odgrywał swoistą komedię przed Senatem, corocznie wnosząc o odnowienie swoich uprawnień princepsa (co też Senat czynił pokornie). Na ważne urzędy Senat wybierał ludzi Oktawianowi powolnych (konsulów, pretorów, cenzorów). Z czasem Senat stał się atrapą (pierwszy i drugi w. n.e.). Utrwalił się jednoczesnie zwyczaj oddawania czci kolejnym princepsom – cesarzom.

Dominat

Początek – rządy Dioklecjana (284-305 n.e.)

Ostatecznie z pozorami zerwał Dioklecjan (III w. n.e.) kończąc w ten sposób proces formowania dominatu. Przywrócił monarchię, ale w innej, zreformowanej postaci (po długim okresie anarchii). Władza cesarska (dziedziczna formalnie, praktycznie – różnie) oparta została na wzorcach wschodnich despocji i stała się absolutna. Cesarz skupiał w swym ręku ustawodawstwo, sądownictwo, kapłaństwo i wojskowość. Instytucje republikańskie zostały zniesione bądź ograniczone do minimum.

Zarząd państwa miał charakter centralistyczny. Najwyższym organem stał się konsystorz, będący radą cesarską i najwyższym sądem. W celu uprawnienia administracji rozległym państwem wprowadził, oprócz 100 istniejących prowincji, kolejne ogniwa: 12 diecezji z wikariuszami na czele oraz 4 prefektury, które miały charakter nadrzędny nad diecezjami (te zaś nad prowincjami). Ukształtował się wówczas system 4 – stopniowy: prefektura – diecezja – prowincja – civitas.

Po śmierci Dioklecjana zalegalizowane zostało chrześcijaństwo, które z czasem stało się kultem państwowym (korzystając skrzętnie ze wsparcia władzy, zachowując przy tym niezależność, co ratowało Kościół przed katastrofą po upadku cesarstwa zachodniego – 476 r.). Osłabione kryzysem gospodarczym i politycznym imperium uleglo barbarzyńcom.

 

W starożytności wykształciły się trzy formy ustrojowe

Monarchia
Monarchia – forma ustroju państwa, w którym najwyższą władzę sprawuje jedna osoba – monarcha (król, faraon, cesarz).
Na obszarze Bliskiego Wschodu znana była jako monarchia despotyczna.
W Grecji znana jako tyrania.

Oligarchia
Oligarchia jest to taki system,
w którym władza jest skoncentrowana w rękach wąskiej grupy uprzywilejowanych osób (arystokracji) najczęściej wyłanianej według kryterium posiadanego majątku. Przykład – Sparta.

Demokracja
Demokracja (z gr. demos – lud + kratos – władza) to władza ludu
– wszyscy mają prawo brać udział w rządzeniu państwem,
w podejmowaniu najważniejszych decyzji. Przykład: demokracja ateńska, republika rzymska.

 

Państwa Mezopotamii:

  • Lagasz, Ur (Sumerowie) – III tysiąclecie p.n.e.
  • Babilon II tysiąclecie p.n.e. – VI w. p.n.e.
    (Kodeks Hammurabiego z XVII w. p.n.e.)
  • Asyria – VIII w. p.n.e. – VI w. p.n.e.
  • Egipt – IV tysiąclecie p.n.e. i z przerwami (podbój asyryjski czy perskie) do 30 r. p.n.e.
  • Macedonia i państwa hellenistyczne – IV w.p.n.e. – I w. p.n.e.
  • Izrael – Szczyt potęgi XI – X w p.n.e. (Dawid i Salomon)

 

Sparta

Powstała w XI w. p.n.e. w wyniku podboju południowej części Peloponezu przez Dorów. Społeczeństwo dzieliło się na 3 podstawowe grupy:

  • Spartiatów – wyłącznych posiadaczy praw politycznych, tworzących swoistą korporację militarną, służącą do obrony kraju i wojny: z czasem nastąpiło wśród nich zróżnicowanie majątkowe.
  • Periojków – mieszkańców miast, trudniących się handlem i rzemiosłem, wolnych, ale pozbawionych praw politycznych.
  • Helotów – autochtonów ujarzmionych przez spartiatów, o statusie niemal równym niewolnikom (poprzez przywiązanie do ziemi) stanowiących „własność” państwa.

 

Ateny

Uformowały się w podobnym czasie jak Sparta.
Dwie kategorie ludności:

  • obywatele z prawami politycznymi
  • nieobywatele, pozbawieni takowych, zaliczali się do nich tzw. metojkowie

Ważne daty:
594 p.n.e. – reformy Solona
507/506 p.n.e. – reformy Kleistenesa
490 r. p.n.e. – pierwszy najazd perski i jego odparcie pod Maratonem (wodzem był Miltiades)
480-479 p.n.e. – drugi najazd perski i jego odparcie; bitwy pod:

  • Termopilami (klęska),
  • Salaminą (triumf, wodzem Temistokles),
  • Platejami.

Apogeum demokracji po wojnach perskich; V w. p.n.e., tzw. okres peryklejski

  • wprowadzenie diet za udział w posiedzeniach Zgromadzenia
  • płatność urzędów
  • finansowanie odbudowy Aten i funkcjonowania demokracji z funduszy tzw. Związku Morskiego (Delijskiego)

Uwaga!

  • Grecy nigdy nie utworzyli jednego, wspólnego państwa.
  • Życie zorganizowane było w polis – niezależnych miastach-państwach. Były one odrębnymi wspólnotami samorządnych gmin.

 

Społeczeństwa starożytnych państw były podzielone na warstwy wyższe i niższe. Mówi się, że były silnie zhierarchizowane.

W Egipcie:

  • Faraon – uważany za wcielenie boga i najwyższego kapłana
  • Kapłani, wyżsi urzędnicy
  • Niżsi urzędnicy
  • Służba, rzemieślnicy, chłopi
  • Niewolnicy

W Sparcie:

  • Spartiaci – obywatele Sparty posiadający pełne prawa polityczne. Stanowili wąską grupę właścicieli ziemskich i do nich należała faktyczna władza
  • Periojkowie – wolna ludność miast, trudniąca się handlem i rzemiosłem. Pozbawieni byli praw politycznych.
  • Heloci – rdzenna ludność Lakonii i Mesenii podbita i ujarzmiona przez spartiatów. Zajmowali się rzemiosłem i handlem, byli wolni, ale nie posiadali prawa do udziału we władzy, Mieli status społeczny nieomal równy niewolnikom (poprzez przywiązanie do ziemi) stanowiących „własność” państwa.

W Atenach:

  • Wspólnota obywatelska – prawa polityczne w Atenach posiadali wszyscy wolni mężczyźni powyżej 21 roku życia, legitymujący się pochodzeniem i obywatelstwem swego polis. Praw politycznych nie miały kobiety.
  • Metojkowie – cudzoziemcy (bez praw obywatelskich).
  • Niewolnicy – bez żadnych praw. Są własnością innych ludzi.

W Rzymie:

  • Patrycjusze – możne, arystokratyczne rody (skupiają władzę).
  • Plebejusze – wolni Rzymianie (biorą udział w zgromadzeniu ludowym).
  • Niewolnicy – nie mają żadnych praw.

 

Okresy dziejów Rzymu

I Królestwo
od 753 r.p.n.e. – (legendarne założenie miasta) do 509 r.p.n.e. Obszar państwa ograniczał się do samego Rzymu i jego najbliższych okolic.

II Republika
od 509 r.p.n.e. do 31 p.n.e.
Podbój m.in. Italii, Kartaginy (3 wojny punickie 264-241 p.n.e., 211-201 p.n.e., 149-146 p.n.e.) Grecji, Macedonii, Azji Mniejszej, Iberii, Galii;

Ważne daty

  • reforma wojskowa Mariusza 100 r. p.n.e. (wprowadzenie płatnej, zawodowej armii)
  • dyktatura Sulli 82-79 p.n.e.
  • pierwszy triumwirat (Pompejusz, Krassus, Cezar); 60-63 p.n.e.
  • pierwsza wojna domowa 50-45 p.n.e.
  • 46-44 p.n.e. – dyktatura Cezara
  • 44 p.n.e. – zabójstwo Cezara
  • druga wojna domowa, wraz z trzecią – 43-31 p.n.e.
  • 31 p.n.e. – bitwa pod Akcjum, zwycięstwo Oktawiana nad Antoniuszem

III Pryncypat
30 p.n.e. – przełom I i II w. n.e.choć nietórzy historycy przedłużają ten okres do 284 n.e.; podboje m.in. Brytanii, Dacji, Mezopotamii, części Germanii.

IV Dominat;
bądź od początku II w. n.e., lub 284 n.e.(panowanie Dioklecjana) do umownego końca 476 n.e. – upadku cesarstwa zachodniorzymskiego;

  • 313 – edykt mediolański Konstantyna, wprowadzający tolerancję wobec chrześcijaństwa;
  • 392 – edykt teodozjański, czyniący z chrześcijaństwa oficjalną religię cesarstwa (Teodozjusz);
  • 395 r. – podział cesarstwa na zachodnie i wschodnie (Teodozjusz);
  • V w. – najazdy barbarzyńców

Prawodawstwo rzymskie:

ustawy XII tablic z 451 r. pn.e. (dotyczyły przepisów sądownictwa);

sanatus consulta czyli ustawy senackie;

ustawy konsultackie bądź pretorskie zwane od imienia konkretnego urzędnika;

kodeksy cesarskie, których najsławniejszy i najbardziej gruntowny był kodeks Justyniana (powstał już po upadku cesarstwa zachodniego); składał się z następujących części; stanowiąc wielką syntezę prawa;

  • właściwego kodeksu (lata 529-534, dwie edycje),
  • digestów czyli wyciągów z tekstu,
  • instytucji czyli czegoś na kształt podręcznika (komentarze),
  • nowel – zbioru ustaw i poprawek wydanych od czasu wprowadzenia właściwego kodeksu.

Uwaga!
Kontynuacją tradycji cesarstwa było Bizancjum (po upadku zachodniego), które szczyt swej potęgi osiągnęło w VI w. za Justyniana. Władza świecka zdominowała tutaj Kościół (cezaropapizm). Bizancjum przetrwało do połowy XV w.