Ustrój polityczny Rzymu

  • Król
    U zarania dziejów w Rzymie panowała monarchia. Królowie posiadający wielką władzę wybierani byli drogą elekcji, spośród członków arystokratycznych rodów.
  • Senat
    Król wybierał radę starszych zwaną senatem, w którym zasiadali patrycjusze – przedstawiciele najznamienitszych rodów. Był to organ doradczy, wyrażający wolę arystokracji. Senatorowie spośród siebie wybierali interrexa, który tymczasowo zastępował króla do czasu wyboru nowego.

Republika

Początki republiki datuje się na 509 r. p.n.e.
Formalnie najwyższa władza w Rzymie należała do senatu i ludu rzymskiego, czyli wszystkich, którzy mieli prawa publiczne. Obywatele Rzymu wyrażali swoją wolę podczas zgromadzeń (comitia), zatwierdzając albo odrzucając uchwały. Nad ustawami nie dyskutowano. Prawo prezentowania ustaw mieli jedynie konsulowie, trybuni i pretorzy. Oni też mieli prawo zwoływania zgromadzeń

Władza ustawodawcza

  • Zgromadzenie Ludowe
    • Zgromadzenie tribusowe
      Decydowało o wyborze trybunów i edylów ludowych oraz trybunów wojskowych oraz o mniej ważnych sprawach.
    • Zgromadzenie kurialne
      Rozstrzygało tylko niektóre kwestie z zakresu prawa rodzinnego oraz nadawało urzędnikom naczelną władzę.
    • Zgromadzenie centurialne
      Na nim uchwalano prawa, decydowano o wojnie, wybierano najwyższych urzędników: konsulów, pretorów i cenzorów.
  • Senat
    Był radą złożoną z 300 (za czasów cesarstwa 600) byłych najwyższych urzędników państwowych. Pochodzili ze znamienitych arystokratycznych rodów.
    Wybierani byli przez cenzorów według ściśle określonych kryteriów.
    Senat był faktyczną władzą ustawodawczą.

    • Decydował o najważniejszych sprawach w państwie.
    • Nadzorował finanse, sprawy związane z kultem, politykę zagraniczną, bezpieczeństwo wewnętrzne oraz prowincje.
    • Decydował o wojnie i pokoju.

Władza wykonawcza

  • Konsulowie
    Na czele administracji stało dwóch konsulów.

    • Stanowili najwyższą władzę wykonawczą.
    • W czasie wojny dowodzili armią.
    • Powoływali dyktatorów z polecenia senatu.
    • Mogli zwoływać posiedzenia senatu i Zgromadzenie Ludowe, na kórym mieli prawo prezentowania swoich uchwał do przegłosowania.
  • Kwestorzy
    Zarządzali finansami państwa.
  • Edylowie
    Edylowie odpowiadali za porządek w mieście: zaopatrzenie w wodę, żywność czy też rozrywkę, dbali również o ulice, place, świątynie.
  • Cenzorzy
    Wybierani byli z dawnych konsulów.
    Robili spisy majątkowe, które określały pozycję obywateli. Posiadali ogromną władzę nad senatem bowiem do nich należało uzupełnianie i rewidowanie listy członków Senatu, oraz określenie ostatecznej listy senatorów, jak również ich wewnętrznej hierarchii.
  • Dyktator
    W sytuacjach najwyższego zagrożenia państwa powoływany był przez konsula na okres 6 miesięcy (z możliwością przedłużenia tego okresu). Miał nieograniczoną władzę.
  • Pretorzy
    Podlegała im władza sądownicza.
  • Trybun ludowy
    Zgromadzenie ludowe miało raczej formalne uprawnienia. Ostatecznie przedstawicielem rzymskiego demosu wobec patrycjatu był trybun ludowy, chroniony podczas pełnienia swej funkcji (1 rok) immunitetem. Urząd ten nie podlegał władzy konsulów. Miał prawo weta w stosunku do uchwał senatu i zarządzeń konsulów, jeśli uznał, że godzą one w interesy ludu.

Urzędy w republice rzymskiej miały charakter kolegialny, tzn. powoływano najczęściej kilka osób na to samo stanowisko (minimum dwie). Kolegialność i kadencyjność miały zapobiec tyranii. Urzędnicy pełnili swe funkcje bezpłatnie.

Pryncypat

Początek – rządy Augusta 30 p.n.e.-4 n.e.
Po zwycięstwie pod Akcjum (31 r. p.n.e.) Oktawian na pamiątkę swego poprzednika dodał do swego imienia imię Cezara, któłre odtąd będzie oficjalnym tytułem władcy, czyli cesarza. Senat mianował go wodzem armii, nadał mu przydomki „Augusta” (wspaniały), „imperatora” oraz „princepsa” (pierwszego senatora), stąd wzięła się nazwa pryncypatu, ustroju , który miał panować w Rzymie przez około trzy wieki. Formalnie Rzym nie przestał być republiką. Nadal istniał senat oraz republikańskie urzędy a najwyższą władzę formalnie sprawował senat i lud. Cesarz gromadził jednak w swoich rękach wiele urzędów republikańskich: konsula, trybuna, Dowodził armią, przewodniczył senatowi, który z czasem stał się atrapą. Utrwalił się jednocześnie zwyczaj oddawania czci kolejnym princepsom – cesarzom.

Dominat

Początek – rządy Dioklecjana (284-305 n.e.)
Twórcą nowego ustroju był Dioklecjan.

  • Przywrócił monarchię, opierając władzę cesarską na wzorcach wschodnich despocji. Władza stała się absolutna.
  • Odtąd obowiązywał ceremoniał dworski oraz kult cesarza, który uważany był za istotę półboską.
  • Cesarz skupiał w swym ręku ustawodawstwo, sądownictwo, kapłaństwo i wojskowość. Instytucje republikańskie zostały zniesione bądź ograniczone do minimum.
  • Zarząd państwa miał charakter centralistyczny.
  • Dioklecjan dla usprawnienia administrowania rozległym państwem zwiększył ilość prowincji do 100.
  • Wprowadził nowe jednostki administracyjne – 12 diecezji z wikariuszami na czele oraz 4 prefektury, które miały charakter nadrzędny nad diecezjami (te zaś nad prowincjami).
  • Ukształtował się wówczas system 4 – stopniowy:
    • prefektura,
    • diecezja,
    • prowincja,
    • civitas.
  • Chcąc usprawnić system przekazywania władzy wprowadził tzw. tetrarchię.

Zapamiętaj!
Prawodawstwo rzymskie:

  • ustawy XII tablic z 451 r. pn.e. (dotyczyły przepisów sądownictwa);
  • sanatus consultum czyli ustawa senacka;
  • ustawy konsultackie bądź pretorskie zwane od imienia konkretnego urzędnika;
  • kodeksy cesarskie, których najsławniejszy i najbardziej gruntowny był kodeks Justyniana (powstał już po upadku cesarstwa zachodniego); składał się z następujących części; stanowiąc wielką syntezę prawa;
    • właściwego kodeksu (lata 529-534, dwie edycje)
    • digestów czyli wyciągów z tekstu
    • instytucji czyli czegoś na kształt podręcznika (komentarze)
    • nowel – zbioru ustaw i poprawek wydanych od czasu wprowadzenia właściwego kodeksu.

Okresy dziejów Rzymu

  • I Królestwo
    od 753 r.p.n.e. – (legendarne założenie miasta) do 509 r.p.n.e. Obszar państwa ograniczał się do samego Rzymu i jego najbliższych okolic.
  • II Republika
    od 509 r.p.n.e. do 31 p.n.e. – podbój m.in. Italii, Kartaginy (3 wojny punickie 264-241 p.n.e., 211-201 p.n.e., 149-146 p.n.e.) Grecji, Macedonii, Azji Mniejszej, Iberii, Galii;

    • reforma wojskowa Mariusza 100 r. p.n.e. (wprowadzenie płatnej, zawodowej armii)
    • dyktatura Sulli 82-79 p.n.e.
    • pierwszy triumwirat (Pompejusz, Krassus, Cezar); 60-63 p.n.e.
    • pierwsza wojna domowa 50-45 p.n.e.
    • 46-44 p.n.e. – dyktatura Cezara
    • 44 p.n.e. – zabójstwo Cezara
    • •druga wojna domowa, wraz z trzecią – 43-31 p.n.e.
    • 31 p.n.e. – bitwa pod Akcjum, zwycięstwo Oktawiana nad Antoniuszem
  • III Pryncypat
    od 30 p.n.e. – przełom I i II w. n.e. choć nietórzy historycy przedłużają ten okres do 284 n.e.; podboje m.in. Brytanii, Dacji, Mezopotamii, części Germanii.
  • IV Dominat
    bądź od początku II w. n.e., lub 284 n.e. (panowanie Dioklecjana) do umownego końca 476 n.e. – upadku cesarstwa zachodniorzymskiego;

    • 313 – edykt mediolański Konstantyna, wprowadzający tolerancję wobec chrześcijaństwa
    • 392 – edykt teodozjański, czyniący z chrześcijaństwa oficjalną religię cesarstwa (Teodozjusz)
    • 395 r. – podział cesarstwa na zachodnie i wschodnie (Teodozjusz)
    • V w. – najazdy barbarzyńców