Niemcy oraz spór o inwestyturę i uniwersalia
Wschodniofrankońskie państwo (popularnie zwane Niemcami) było do początków X w. pod rządami dynastii karolińskiej. Przy słabnącym prestiżu tego rodu – rosła rola dawnych państw szczepowych (np. Frankonii, Saksonii itp.) i ich władców – lokalnych książąt.
Po wygaśnięciu dynastii Karolingów tron w Niemczech nabrał charakteru elekcyjnego, a książęta, po krótkim panowaniu Konrada I wybrali Henryka I z Saksonii (919) , który zapoczątkował nową dynastię – saską (odpierając węgierski najazd zapewnił tron swojemu synowi). Jego syn Otton I Wielki ostatecznie powstrzymał ekspansję koczowniczych wówczas Węgrów (955), wyprawił się do Italii, gdzie przybrał tytuł jej króla oraz – jeszcze ważniejszy – cesarza rzymskiego narodu niemieckiego (962).
Władcy Niemiec – nie tylko z dynastii saskiej – mieli ambicje uniwersalne, daleko wykraczające poza ramy tego państwa. Najczęściej sprowadzało się to do prób narzucenia niemieckiej hegemonii Europie i kontynuowania tradycji rzymskich. Wyróżniał się wśród nich Otton III, który opracował koncepcję partnerskiego zjednoczenia kontynentu (Francja, Niemcy, Włochy i Słowiańszczyzna).
W X wieku cesarstwo przyszło z pomocą osłabionemu papiestwu… uzależniając je od siebie. Reformujący się Kościół coraz gorzej znosił cezaropapizm na bizantyńską modłę (apogeum za rządów Henryka III). Władza świecka tylko do pewnego stopnia była gotowa tolerować kościelny ruch reformatorski, zrodzony w klasztorze w Cluny (o ile ograniczał się do spraw wewnętrznych Kościoła), nie akceptowała tendencji emancypacyjnych. W takiej sytuacji musiało dojść do konfliktu dwóch indywidualności – papieża Grzegorza VII i cesarza Henryka IV (1075-1084). Konflikt charakteryzowały nagłe zwroty sytuacji: od triumfu papiestwa i upokorzenia cesarza (klątwa i Canossa) po sukces cesarza i wypędzenie głowy Kościoła. Potem spór przybrał bardziej dyplomatyczne formy. Pierwszy jego etap zwieńczył tzw. konkordat wormacki (1122), na mocy którego biskupi byli wybierani przez kapituły katedralne (za zgodą papieża), monarcha zaś zatwierdzał ten wybór i wyposażał ich w beneficja.
Nastało czasowe “zawieszenie broni”, konflikt rozgorzał ponownie za dynastii Staufów (Fryderyk I, Henryk VI i Fryderyk II). Niemieccy władcy prowadzili wówczas (podobnie jak sascy Ottonowie czy frankońscy Henrykowie, bądź Konradowie) aktywną politykę włoską. Z różnym skutkiem. Największe sukcesy odniósł tu Fryderyk I, ale i on został upokorzony przez Ligę Lombardzką, sprzymierzoną z papiestwem (1176 r. – bitwa pod Legnano). Udało mu się jednak zapewnić swemu synowi dziedzictwo korony sycylijskiej.
Autorytet papiestwa sięgnął zenitu za pontyfikatu Innocentego III, który wtrącił się w walki dynastyczne w Niemczech i poparł oponentów cesarstwa. Przejściowo nawet Fryderyk II Stauf został papieskim sojusznikiem, ale gdy jego pozycja wzrosła – konflikt znowu odżył (papież Grzegorz IX).
Charakterystyczne w dziejach Niemiec – z chwilą wygaśnięcia dynastii frankońskiej na Henryku V w 1125 r. – były walki dynastyczne, osłabiające autorytet królewskiej i cesarskiej władzy. Wśród pretendentów do tronu największą indywidualnością był Fryderyk I Stauf (Rudobrody), który w 1180 r. poważnie ograniczył znaczenie książąt szczepowych (zwycięstwo nad Henrykiem Welfem). Saksonia i Bawaria (posiadłości zwyciężonego) zostały rozdzielone między lojalnych wasali.
Walki dynastyczne odżyły z całą siłą na początku XIII w. i Fryderyk II musiał niemal przez cały czas swego panowania walczyć z welficką opozycją. W połowie XIII w. w Niemczech zapanowało “wielkie bezkrólewie”.
Ustrój polityczny Niemiec:
elekcyjność tronu, nie wykluczająca silnej władzy królewskiej;
dysponowanie przez niemieckich królów tzw. regaliami, czyli wyłącznymi prawami do bicia monety, pobierania ceł, nadawania praw targowych, monopolu górniczego itp.; stopniowo prawa te stawały się udziałem wielkich feudałów;
posiadanie przez królów niemieckich od 962 r. tytułu cesarskiego (tylko nieliczni następcy Ottona I nie przyjęli tej drugiej, prestiżowej korony) zwiększało ich autorytet, nawiązywało bowiem do koncepcji państwa uniwersalnego;
spory cesarstwa z papiestwem, próby narzucenia Kościołowi cesarskiego zwierzchnictwa – wyczerpały obie strony konfliktu (przypadki Henryka IV, Fryderyka I, Ottona IV, czy Fryderyka II);
zmierzch księstw szczepowych (od klęski Henryka Welfa w 1180 r.) i początek księstw terytorialnych, opartych na prawie lennym, zarządzanych przez wasali korony; w toku walk dynastycznych (1220 r. i 1232 r.) Fryderyk II wydał książętom terytorialnym przywileje osłabiające uprawnienia korony (ustępstwa skarbowe); książęta terytorialni przyjęli tytuł “książąt Rzeszy”;
następstwo tronu dokonywało się przez elekcję, choć silni monarchowie doprowadzali czasem do sytuacji wyboru tylko spośród członków dynastii panującej;
stosunki między państwem a Kościołem ewoluowały, od zasady dominacji ku koegzystencji i partnerstwu (np. konkordat wormacki), choć nie obyło się bez gwałtownych sporów (konflikt z papiestwem); powstały też księstwa biskupie;
administracja: większość urzędów kontynuowała tradycje karolińskie (kanclerz, cześnik, marszałek, komornik); okazyjnie odbywały się zjazdy nadworne z udziałem wszystkich książąt; lokalne urzędy to: landwójt, palatyn, burgrabia.
Zapamiętaj!
843 – początek państwa niemieckiego; podział monarchii karolińskiej (frankońskiej)
911 – wygaśnięcie dynastii karolińskiej w Niemczech (śmierć Ludwika zwanego Dziecięciem); wybór na króla, księcia Konrada z Frankonii
919 – objęcie władzy przez Henryka I Ptasznika (dynastia saska)
933 – zwycięstwo Niemców nad Węgrami;
936-973 – panowanie Ottona I Wielkiego
951 – koronacja Ottona I na króla Włoch
955 – rozgromienie Węgrów na Lechowym Polu
narzucenie przez Niemców zwierzchności Czechom (lennicy Niemiec) i trybutu Mieszkowi I (z zachodnich obszarów Polski);
962 – koronacja cesarska Ottona III (koronacji dokonał papież Jan XII); początek Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego
1032 – odziedziczenie Burgundii przez królów niemieckich (Konrad II)
Spór papiestwa z cesarstwem (o inwestyturę)
1039-1056 – panowanie Henryka III (cezaropapizm);
1054 – schizma wschodnia w Kościele, czyli rozłam na wschodnie i zachodnie chrześcijaństwo;
1059 – dekret papieża Mikołaja V o trybie wyboru głowy Kościoła (przez kardynałów);
1075 – traktat Dictatus papae – jego autor, Grzegorz VII, głosi zwierzchnictwo papiestwa nad cesarstwem (papocezaryzm);
1076 – ekskomunikowanie cesarza Henryka IV przez Grzegorza VII (klątwa);
1077 – upokorzenie się cesarza przed papieżem w Canossie;
1084 – zdobycie Rzymu przez Henryka IV;
1122 – konkoradat wormacki (Kalikst II i Henryk V); konflikt trwa dalej, ale najbardziej gorąca faza minęła;
1155-1190 – panowanie Fryderyka I Rudobrodego (Barbarossy) i jego wyprawy do Włoch; zawiązanie Ligi Lombardzkiej (1157 r.) przeciwko cesarzowi
1176 – bitwa pod Legnano, klęska wojsk cesarskich
1096-1291 – okres krucjat; powstanie i upadek Królestwa Jerozolimskiego
1191-1197 – panowanie Henryka VI, króla niemieckiego i sycylijskiego, cesarza rzymskiego
1198-1216 – pontyfikat Innocentego III
1215-1250 – panowanie Fryderyka II Staufa (syna Henryka VI, wnuka Rudobrodego), łączącego również trzy korony; sojusz a potem konflikt z papiestwem; detronizacja cesarza i króla, wybór Henryka Raspe a potem Wilhelma Holenderskiego (1246-1247)
Źródła prawa:
- okalne prawa zwyczajowe
- prawo ziemskie, tzw. Landrecht – Zwierciadło Saskie, Zwierciadła Frankońskie i Szwabskie
- prawo miejskie, tzw. Stadtrecht
- prawo lenne, np. Libri Feudorum