Ekspansja arabska

Półwysep Arabski w starożytności, jeżeli nawet nie stanowił klasycznej „terra incognita”, to na pewno znajdował się na marginesie głównych wypadków politycznych. Ośrodki państwowe, o ile tam powstawały, istniały na krawędzi tego potężnego regionu (królestwo legendarnej królowej Saby w Jemenie, Palmyra czy nabatejskie ze stolicą w Petrze), a olbrzymi środek półwyspu nie wytworzył do VII w. jednolitego organizmu politycznego. Zamieszkiwały go skłócone plemiona koczowniczych hodowców i pasterzy. Na szlaku karawan powstawały nieliczne miasta jak Mekka (centrum kulturalno-religijne związane z tzw. Czarnym Kamieniem – Kaaba, uznawanym za święty) oraz Jatrib (Medyna).

• W 1. połowie VII w. zjednoczenia rozproszonego arabskiego świata dokonał pod religijnymi hasłami Mahomet, syn Abdullaha (ur. 570 r. w Mekce). Jego religijna nauka nie była zbyt oryginalna – prócz własnych przemyśleń proroka zawierała wątki chrześcijańskie i judaistyczne z pewnymi elementami zoroastryzmu. Początkowo nieliczna grupa wyznawców nie cieszyła się większym uznaniem wśród mieszkańców Mekki, a sam Mahomet musiał salwować się w 622 r. ucieczką (hidżrą), co muzułmanie uznają za początek nowej ery. Swoją bazą uczynił Medynę, zdobył poparcie beduińskich koczowników i w 630 r. opanował przy ich pomocy Mekkę, zaś islam stał się teraz wyznaniem większości Arabów. W 632 r. prorok zmarł, a władzę w państwie przejęli kalifowie, czyli jego zastępcy; pierwszym był Abu Bekr (Bakr), drugim Omar.

• Jeszcze za życia Mahometa Arabowie organizowali wypady o łupieżczym charakterze do bizantyjskiej Syrii, ale rzeczywisty podbój i ekspansja zaczęły się później, w 635 r. Cesarstwo Bizantyjskie osłabione walkami z Persją stawiało słaby opór. Zdobyto Damaszek, a w następnym, w 636 r. nad Jarmukiem rozgromiono wojska cesarza Herakliusza i Arabowie opanowali całą Syrię.

• W latach 638-40 w ręce muzułmanów wpadły Jerozolima z Palestyną, Antiochia i Cezarea.

• W 639 r. Kalif Omar zaatakował Egipt, szybko pod Heliopolis niszcząc lądowe siły Bizancjum (640). W 642 r. padła Aleksandria, a w rok później Arabowie wchłonęli Cyrenajkę i część Trypolitanii (dzisiaj Libia).

• Pod ciosami Arabów załamało się perskie państwo Sassanidów, również leczące rany po wojnach z Bizancjum. W 637 r. pod Kadesija Persowie zostali rozgromieni, a wkrótce napastnicy opanowali stołeczny Ktezyfon oraz Mezopotamię i Armenię. Perski władca Jazdigird III ponownie poniósł porażkę pod Nehawendem w 642 r. i musiał zbiec ze swego państwa. Zginął podczas prób organizowania dalszego oporu w Turkiestanie w 651 r.

• Zwycięstwa stworzyły Arabom nowe problemy. Należało podbite obszary poddać administracji, zorganizować system fiskalny (specjalny podatek dla niemuzułmanów-charadż) oraz wprowadzić armię zawodową i wypłacać żołnierzom żołd.

• Od 644 r. powiększającym się państwem arabskim władał ród Omajadów, począwszy od kalifa Osmana. Pomimo wewnętrznych tarć (polityczne zamachy i zabójstwa) ekspansja była kontynuowana. Pozycję Omajadów kwestionowała tzw. opozycja, uważając, że tytuł kalifa winien piastować członek rodziny zmarłego proroka. W 656 r. szyici obalili Osmana, wynosząc Alego, zięcia Mahometa (męża jedynej córki – Fatimy). Omajadzi nie dali za wygraną, a że popierała ich tzw. sunnicka większość i zamożne elity, rozgromili wojska Alego pod Kerbelą (Karbalą), a sam Kalif został zamordowany w 661 r. Zwycięzca, omajadzki Kalif Moawija stolicę przeniósł do Damaszku, rolę Mekki i Medyny redukując do centrum religijnego imperium.

• W 649 r. Arabowie opanowali Cypr i rozpoczęli organizację floty, nękając atakami bizantyjską Azję Mniejszą, a potem zagrażając bezpośrednio Konstantynopolowi (oblężenia w latach 673-77 i 717-18), skąd odparto ich z wielkimi stratami. Powstrzymało to skutecznie pochód islamu na styku Azji i Europy na kilka stuleci.

• Gasł opór w bizantyjskiej Afryce Północnej, zwłaszcza po przyjęciu przez opierających się mu do lat 80. VII w. Berberów, świetnych wojowników (np. w 683 pobili Arabów i zmusili ich do opuszczenia fortecy Kairuan). Dawni przeciwnicy Arabów przyłączyli się do nich i wspólnymi siłami została zdobyta Kartagina (698).

• Wkrótce wykorzystując dynastyczny konflikt w państwie Wizygotów, arabski namiestnik Maghrebu (Afryka Poł.), Musa wysłał do Hiszpanii pod wodzą Tarika armię, która dokonała pogromu sił króla Rodryga pod Jerez de la Frontera (19.07.711). Wkrótce państwo Wizygotów przestało istnieć, a Hiszpania poza Austrią i Baskonią znalazła się w ręku muzułmanów.

• W 719 r. Arabowie wdarli się do Akwitanii i ich postępy w Europie powstrzymał dopiero Karol Młot w 732 r. w bitwie pod Poitierą.

• W 2. połowie IX w. muzułmanie opanowali Sycylię i Sardynię (na krótko też Korsykę), a ich najazdy nękały Italię do XI w.

• Na początku VIII w. Arabowie wdarli się do Azji Środkowej, podbijając m.in. Turkiestan w latach 707-15, docierając nawet do Kaszgaru (obecnie Chiny zachodnie). Marsz Arabów w tym kierunku powstrzymali Chińczycy w bitwie pod Talas w 751 r.

• Arabowie opanowali też przyczółki na terenie Indii, zdobywając Sind i Mekran (obecnie Pakistan) nad Indusem.

W połowie VIII w. doszło do przewrotu w imperium arabskim.

• W 750 r. Omajjadzi zostali obaleni przez ród Abbasydów. Jedyny ocalały przedstawiciel dynastii zbiegł do Hiszpanii, gdzie jego potomkowie założyli potem odrębny kalifat (Abd ar Rahman III w 829 r.), zrywając z Bagdadem. Imperium arabskie nie mogło przy tak wielkich rozmiarach (od Atlantyku po Chiny), wieloetniczności, ambicjach elit i narastających sporach religijnych, utrzymać na dłużej jedności.

• Od połowy IX w. spod zwierzchności Abbasydów wyrwał się emirat Aghlabidów, a jeszcze wcześniej (obszary obecnego Maroka) państwo Idrysydów. To Aghlabidzi właśnie opanowali Sycylię i Sardynię, a nawet zagrozili Rzymowi (846). Ich stolicą było miasto Kairuan w obecnej Tunezji.

• Kolejne wstrząsy w Azji Środkowej czy Egipcie zmniejszały realną władzę Abbasydów, która załamała się ostatecznie w 945 r., gdy stolicę opanował Ahmed Bujeh, emir irańskiego pochodzenia. Jedność świata islamu stawała się jedynie teoretyczna, zwłaszcza, że od 929 r. istniały 2 konkurujące kalifaty: kardobański i bagdadzki, a w 969 r. doszedł nowy, po pojawieniu się w Afryce Północnej i Egipcie potężnego rodu Fatymidów (ponoć wywodzącego się od proroka Alego), którego stolicą był Kair (Al. Kahira).