Geneza wypraw krzyżowych

Genezy krucjat należy szukać na Półwyspie Iberyjskim w tzw. rekonkwiście, czyli odzyskiwaniu ziem zajętych przez Arabów w VIII w. Działania te zapoczątkował już Karol Wielki. Sukcesy rekonkwisty natchnęły papieży do podjęcia podobnych działań w odniesieniu do Bliskiego Wschodu (Aleksandra II, Grzegorza VII, a zwłaszcza Urbana II).
Również w wielu zjawiskach życia społecznego. Niezależnie od religijnej gorliwości czy wręcz fanatyzmu w imię odzyskania świętych miejsc chrześcijaństwa, zagarniętych przez wyznawców islamu, istniały też inne przesłanki.

  • Hasło wypraw poparły szerokie masy ludowe i spora rzesza rycerstwa, dążące do poprawy swego losu w przeludnionej wówczas (2. połowa XI w.) Europie.
  • Papiestwo szukało też nowych argumentów dla uzasadnienia swych uniwersalistycznych tendencji w zarysowującym się sporze z cesarstwem, a inspiracji dostarczała rekonkwista, czyli walka chrześcijańskich państewek z muzułmańskimi emiratami na terenie Hiszpanii, zwłaszcza po rozpadzie kordobańskiego kalifatu Umajjadów (1031).
  • Istotne były również apele Bizancjum o pomoc przeciwko agresywnym Turkom Seldżuckim, którzy w połowie XI w. śmiertelnie zagrozili cesarstwu greckiemu, opanowali również Palestynę, i rozpoczęli prześladowania przybywających tam licznie pielgrzymów, zrywając z tolerancją poprzedników. Drastycznym przejawem była masakra grupy pielgrzymów w 1086 roku.

Pierwsza krucjata 1096-1099

Do rozpoczęcia krucjat wezwał papież Urban II na soborze w Clermont w 1095 roku. Jego apel o nawracanie niewiernych spotkał się ze zdecydowanym odzewem całego świata chrześcijańskiego.

  • Wbrew logice i rozsądkowi na Bliski Wschód w 1096 roku, nie czekając na zebranie się rycerstwa, ruszyła żywiołowo (około 100 tysięcy ludzi), tzw. krucjata ludowa. Wyprawa ta została z łatwością rozbita przez Seldżuków.
  • Potężna armia krzyżowców stanęła ostatecznie na bizantyjskiej ziemi na początku 1097 r. i wespół z wojskami cesarstwa rozpoczęła ofensywę. Zachodnie rycerstwo zdobyło Niceę, rozgromiło siły seldżuckie pod Doryleum, opanowało Ikonium odniosło sukces pod Herakleą, dotarło do Eufratu, a w 1098 r., opanowując Edessę i Antiochię, podeszło – choć poważnie przerzedzone – pod mury Jerozolimy. Święte miasto zostało zdobyte po długim oblężeniu 15.07.1099 r., a jego mieszkańcy – zmasakrowani.Na ziemiach wydartych muzułmanom powstały feudalne twory państwowe, będące odwzorowaniem europejskich: Królestwo Jerozolimskie i jego lenna – hrabstwa Trypolis, Edessy i księstwo Antiochii. Chrześcijańskie elity były w nich częstokroć skłócone, uwidoczniły się też tarcia z Bizancjum, o prestiżowym i politycznym charakterze.

Zakony rycerskie
W celu wzmocnienia siły obronnej chrześcijańskich państewek na Bliskim Wschodzie powstały tam zakony rycerskie:

  • templariuszy (1118),
  • joannitów (1130),
  • Marii Panny (Krzyżacy – koło 1131) – przekształcony z bractwa szpitalnego.

Muzułmanie przystąpili w połowie XII w. do kontrofensywy, zdobywając Edessę (1144). Sprowokowało to zorganizowania drugiej wyprawy przeciwko niewiernym.

Druga krucjata (1147-48)

Została zorganizowana, dzięki energicznej akcji propagandowej papieża Eugeniusza III i opata Bernarda z Clairvaux. Dowodzona była przez króla Francji Ludwika VII i cesarza Konrada III. Po dwóch latach zaciętych bojów zakończyła się klęską głównie z powodu ambicji monarchów oraz sporów z Bizancjum.

U schyłku XII w. wybitny wódz muzułmański Saladyn, po zdobyciu egipskiego tronu, zadał rycerstwu chrześcijańskiemu druzgocące ciosy, niszcząc w 1187 r. pod Hattin (Hittin) armię jerozolimskiego królestwa i zdobywając większość jego ziem, wraz ze stolicą.

Trzecia krucjata (1189-1192)

  • Trzecia krucjata – wywołana wstrząsem na wieść o zdobyciu Jerozolimy przez muzułmanów – składała się z trzech odrębnych wypraw.
  • Uczestniczyło w niej – niestety znów bez rzetelnego współdziałania – trzech monarchów:
    • cesarz Fryderyk I Barbarossa (zginął tragicznie w rzece Salef w 1190 r.),
    • francuski Filip August
    • angielski Ryszard Lwie Serce.
  • Dwaj ostatni rozstali się w gniewie po zdobyciu na muzułmanach Akki (1191). Ryszard jeszcze pozostał, odnosząc np. sukces pod Jaffą, ale o zdobyciu Jerozolimy mowy być nie mogło. Zawarł więc z Saladynem kompromis (1192), gwarantujący chrześcijanom prawo do odwiedzin miejsc świętych.

Czwarta krucjata (1202-1204)

  • Po rychłym zgonie Saladyna oraz wskutek ambicji bliskowschodnich feudałów i papieża Innocentego III doszło do zorganizowania czwartej, niestety haniebnej krucjaty, świadczącej o wynaturzeniu idei. Namówieni przez Wenecjan krzyżowcy skierowali się na Konstantynopol, zdobywając bizantyjską stolicę, tworząc tam efemeryczne Cesarstwo Łacińskie i praktycznie osłabiając antymuzułmański front. Działanie to jednak tylko zaogniło stosunki z chrześcijanami ze wschodu.

Kolejne krucjaty nie przyniosły oczekiwanych rezultatów:

  • piąta (1217-1221) skierowała się na Palestynę i Egipt (brał w niej udział węgierski Andrzej II);
  • szósta (1248-1254), pod przewodnictwem króla francuskiego, Ludwika IX, toczyła się głównie w Egipcie i mimo początkowych sukcesów zakończyła się porażką;
  • siódma (1270), również pod wodzą Ludwika IX dotarła do Tunisu, gdzie król zmarł.
  • Niezależnie od „oficjalnych” krucjat, w latach 1228-23 miała miejsce wyprawa cesarza Fryderyka II Hohenstaufa, zwana niekiedy szóstą (wtedy przestawiamy numery kolejnych). Przeciwnicy Fryderyka odmawiali tej wyprawie miana krzyżowej, gdyż cesarz odzyskał Jerozolimę nie drogą walki zbrojnej, ale na mocy traktatu z sułtanem Al-Kamilem (chrześcijanie stracili Jerozolimą definitywnie w 1244).
  • O wyprawie rozmyślał też sycylijski Karol Andegaweński, przyjmując nawet w 1277 r. tytuł króla jerozolimskiego. Mameluccy sułtanowie Egiptu nacierali dalej na resztki królestwa – teraz już tylko chrześcijańskie enklawy – zdobywając w 1289 Trypolis, a w 1292 Akkę, ostatni punkt oporu krzyżowców.

Skutki wypraw krzyżowych

Trudno ocenić bilans krucjat pozytywnie.

  • Nie przyniosły trwałych rezultatów, mimo olbrzymich nakładów energii i wysiłków.
  • Osłabiły Bizancjum i pogłębiły konflikt między wschodnim i zachodnim odłamem chrześcijaństwa, nie mówiąc o wykopaniu linii podziału ze światem islamu.
  • Narodziła się nowa potęga ekonomiczna – państwa włoskie (Wenecja, Piza, Genua),
  • We Francji wzrósł prestiż monarchów-krzyżowców.
  • Nastąpiły zmiany w stylu życia rycerstwa – zaczęto zwracać więcej uwagi na potrzebę higieny (pod tym względem ludzie islamu górowali wówczas nad Europą),
  • Wyprawy rozładowały częściowo ferment społeczny w Europie, dzięki uwolnieniu z niej „niespokojnych duchów”.
  • Spowodowały wzrost kontaktów z Bliskim Wschodem.
  • Niestety, krucjaty przyczyniły się też do wzrostu prześladowań religijnych w Europie, szczególnie Żydów i tzw. heretyków.
  • Za to rekonkwista (w Hiszpani) znalazła szczęśliwszy finał. Chrześcijanie zadali muzułmanom hiszpańskim decydujący cios pod Las Navas de Tolosa w 1212, po której los Maurów był przesądzony. Ostatnie ich państewko, emirat Granady, padł w 1492 r.

Zapamiętaj

  • Krucjatami nazwano wyprawy chrześcijańskiego rycerstwa przeciwko muzułmańskim państwom Bliskiego Wschodu.
    Tym terminem określa się też inne wyprawy wojenne o religijnym tle lub walki w imię wyznawanych religijnych wartości.
  • Specyficznym rodzajem krucjat były wyprawy na ziemie zamieszkałe przez pogańskie jeszcze ludy nad Bałtykiem:
    • Słowian Połabskich przez niemieckich feudałów w drugiej połowie XII w. Na tych ziemiach powstała Marchia Brandenburska
    • Estów i Liwonów (przodków Łotyszy), gdzie powstało zakonne państwo Kawalerów Mieczowych, początek XIII w.
    • Prusów przez Zakon Krzyżacki od 1226 r. (około półwiecza)
    • Nieudane próby podboju Litwy przez Zakon Krzyżacki, przełom XIII- XIV w.
  • Rekonkwista – tak określa się walki z muzułmanami, zwanymi tam Maurami, na Półwyspie Iberyjskim. Miały na celu odzyskanie tych utraconych wcześniej przez chrześcijan ziem. Trwały od końca VIII w. do 1492 r.