Apogeum rozbicia dzielnicowego, praktycznego chaosu i partykularyzmu, przypada na Rusi po 1132 r. Co prawda, dzieło Monomacha próbował kontynuować książę włodzimiersko-suzdalski Andrzej Bogolubski, ale bez rezultatu.

  • W pierwszej poł. XIII w. Ruś stała się celem mongolskiej ekspansji. Już pierwsza konfrontacja militarna zakończyła się totalną klęską nad Kałką (1223 r.), ale rzeczywista tragedia przyszła później, gdy w latach 1236-1240 doszło do podboju mongolskiego i straszliwych zniszczeń m.in. Kijowa, który stracił na znaczeniu. Zachodnia część imperium tatarskiego zwana Złotą Ordą, podporządkowała sobie, oprócz Nowogrodu, całą Ruś. Zwycięzcy zahamowali i opóźnili rozwój gospodarczy, oraz procesy zjednoczeniowe. Najeźdźcy narzucili na podbity kraj wielkie daniny.
  • Instrumentem panowania Mongołów został jarłyk, nadawany ruskim władcom. Tatarzy nie wtrącali się w wewnętrzne sprawy polityczne Rusi. Niezależnie od faktu obcego jarzma, trwała wewnątrz kraju walka o hegemonię między książętami. W niekorzystnych warunkach torowały sobie drogę czynniki i siły zjednoczeniowe. Na czoło wysunęło się Wielkie Księstwo Moskiewskie, którego władcy, od Iwana Kality poczynając (1328 r.), piastowali w swym ręku jarłyk. Jednocześnie następował rozkład Złotej Ordy, od której oderwał się m.in. Chanat Krymski. Pierwsza próba zrzucenia mongolskiego jarzma, mimo sukcesu księcia moskiewskiego – Dymitra Dońskiego na Kulikowym Polu (1380 r.), nie powiodła się. Kilka lat później odwetowy najazd tatarski spustoszył Moskwę. Pełen sukces odniósł w wiek później Iwan III Srogi, który rozgromił Tatarów nad Ugrą w 1480 r. i równocześnie zjednoczył pod moskiewskim panowaniem księstwa północno-wschodnie Rusi.

Ustrój polityczny:

  • z mozaiki kilkudziesięciu niezależnych księstw rządzonych przez dynastię Rurykowiczów, w wyniku tendencji integracyjnych, wyodrębniło się kilka wielkich księstw. Władza zwierzchników (wielkich książąt) przypominała państwo wczesnofeudalne (charakter patrymonialny, zepchnięcie innych książąt do pozycji bojarów);
  • decydująca rola wielkich książąt moskiewskich w jednoczeniu państwa (zwłaszcza po wyeliminowaniu głównych rywali – książąt włodzimierskich); przyjęcie tytułu księcia całej Rusi przez Kalitę; wzrost autorytetu Iwana III przez związek z bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego – Konstantyna XI (1453 r.); Iwan III zaczął uważać się za prawego dziedzica cesarzy – temu miała służyć teoria o Moskwie jako „trzecim Rzymie”.
  • wiodąca rola feudalnych republik Nowogrodu i Pskowa, w których wykształciła się zasada elekcji księcia będącego dowódcą wojskowym. Jego władza była ograniczona na mocy tzw. umowy – riadyk. Właściwe rządy sprawowała Rada Panów; organem wykonawczym był posadnik – wybierany przez bojarów.

Zapamiętaj!

po 1132 – wyraźny zanik i upadek autorytetu władzy wielkoksiążęcej na Rusi.
XII-XIII w. – apogeum rozdrobnienia politycznego na Rusi; powstało ok. 70 niezależnych państw i państewek;
próby stworzenia ośrodka zjednoczeniowego przez Andrzeja Bogolubskiego, księcia włodzimiersko-suzdalskiego.
1223 – klęska książąt ruskich w bitwie nad Kałką.
1236-1240 – podbój Rusi przez Tatarów, początek jarzma mongolskiego;

Tendencje integracyjne
XIV w. – proces uzależniania księstw słabszych przez silniejsze, pojawienie się, oprócz Włodzimierza, kilku innych pretendentów do jarłyku; używanie tytułu wielkoksiążęcego przez innych władców Rusi;
1328 – przejęcie przez wielkiego księcia moskiewskiego Iwana Kalitę, władzy nad Księstwem Włodzimierskim i zyskanie jarłyku; początek jednoczenia ziem ruskich przez Moskwę.
1380 – Dymitr Doński, wnuk Kality, zwycięża Tatarów na Kulikowym Polu; początek rozkładu Złotej Ordy.
1480 – ostateczne zrzucenie jarzma mongolskiego – zwycięstwo nad Ugrą, księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego; zakończenie procesów zjednoczeniowych ziem północno-wschodnich Rusi.