Anglia wraz z rewolucją i republiką (epizod lat 1640-1660)

Po zakończeniu krwawej i wyczerpującej kraj wojny domowej (zwanej popularnie „wojna Dwóch Róż”) w 1485 r. przez Henryka VII, zapoczątkowującego rządy dynastii Tudorów, Anglia weszła na drogę burzliwych przemian społecznych i rozwoju ekonomicznego.Ród Tudorów doprowadził też do wzmocnienia autorytetu monarszego i wprowadził lokalną odmianę absolutyzmu niezależnie od funkcjonującego parlamentu. Utrwalił go Henryk VIII konkurujący z Hiszpanią i w rezultacie, po sporach z Rzymem, wprowadzający kraj do obozu Reformacji.

  • Król został przywódcą narodowego, anglikańskiego kościoła, doprowadził do sekularyzacji dóbr klasztornych i kościelnych, co zwiększyło możliwości finansowe monarchii, a poprzez rozdawnictwo bądź sprzedaż skonfiskowanych majątków zapewniło tronowi poparcie drobnej i średniej szlachty oraz mieszczaństwa w sporach z arystokracją. Ponadto król pozyskał miasta dzięki korzystnej dla nich polityce gospodarczej i zdołał sobie podporządkować parlament.
  • Jego następczyni, młodsza córka Elżbieta I kontynuowała politykę poprzednika, umacniając kościół anglikański, wspierając mieszczaństwo i handel oceaniczny, zdobywając wielki autorytet dzięki konsekwentnej antyhiszpańskiej polityce, odnosząc na tym polu niemałe sukcesy. Także zdołała zapanować nad parlamentem.
  • Po zgonie (bezpotomnym) Elżbiety, do władzy doszła szkocka dynastia Stuartów. Lata rządów Jakuba I i Karola I stały się okresem ciągłych sporów królewskich z parlamentem, który teraz przeszedł do opozycji. Zmieniły się nie tylko warunki, ale też sami Stuartowie swoimi błędami bądź niezgrabnościami prowokowali i zachęcali do oporu (polityka zagraniczna – dość chwiejna, personalna, religijna, podatkowa itd.). Opozycja skupiła się w niższej izbie – Izbie Gmin. Konflikty doprowadziły ostatecznie do wybuchu rewolucji o charakterze burżuazyjnym (1640-48). Karol I przegrał ją, a próby wznowienia walki zaprowadziły go na szafot, gdzie z woli parlamentu, zdominowanego przez jego politycznych oponentów, (Cromwell i inni) został ścięty (1649). Anglia na 11 lat stała się republiką pod faktycznie dyktatorską władzą Oliwera Cromwella (lorda protektora). Po jego zgonie (1658) dyktatura okazała się zbędna i po negocjacjach, parlament opanowany przez zwycięskie podczas rewolucji grupy: burżuazję i nową szlachtę – gentry (przeważnie średnią), pozwolił wrócić Stuartom na tron (1660). Nie wyciągnęli oni jednak nauki z wypadków lat 1640-49 i raz jeszcze spróbowali przywrócić absolutne rządy (1688), co faktycznie zakończyło się kompletnym fiaskiem monarchii, a dla nich osobiście – banicją (wygnaniem z kraju).

Ustrój państwa:

  • Specyfiką angielskiego absolutyzmu było istnienie reprezentacji stanowej w postaci parlamentu. W niższej izbie parlamentu (Izbie Gmin) zasiadały grupy społeczne zainteresowane do czasu centralizacją państwa i popierające politykę gospodarczą oraz kościelną Tudorów (średnia szlachta i mieszczaństwo). Także na pewną przychylność monarchowie mogli liczyć w Izbie Lordów. Wojny domowe przerzedziły rodową arystokrację, w jej skład weszli ludzie częstokroć nowi, kreowani przez Tudorów, podobnie jak nominowani przez nich biskupi (zwłaszcza po akcie supremacji). W 1539 r. Henryk VIII doprowadził do wydania ustawy o tzw. proklamacjach, które to miały posiadać moc równą ustawom parlamentarnym, a wydawał je oczywiście król. Elżbieta I zwoływała parlament 10 razy, Jakub I tylko 4, a Karol I obywał się bez niego przez 11 lat (1629-40). Ten niefortunny monarcha do końca swych dni uważał, że posiada jako boski pomazaniec prawo do wydawania rozporządzeń bez zgody reprezentacji stanowej.
  • W okresie rewolucji w jej pierwszym etapie (do 1642) można wyodrębnić wspólne rządy króla i parlamentu, potem już de facto samego parlamentu. Po ostatecznym uwięzieniu króla następuje etap współpracy Cromwella z “Długim Parlamentem”. Najpierw został powołany Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości, który wydał w 1649 r. na króla wyrok skazujący, a następnie powołał Radę Stanu, zniósł Izbę Lordów i ogłosił kraj republiką. W 1653 r. Cromwell dokonał zamachu stanu rozpędzając tzw. „Kadłub”. W tym samym jeszcze roku został wydany akt zwany “instrumentem rządzenia”, przekazujący władzę najwyższą w ręce lorda protektora (oczywiście Cromwella), który miał ją sprawować wespół z mianowaną przez siebie Radą Stanu. Powoływał on też jednoizbowy parlament. U schyłku swego życia Cromwell wprowadził poprawkę do instrumentu czyniąc tytuł i funkcję lorda protektora dziedzicznym (!)… Jego syn Ryszard zrzekł się tej godności (1658-59). Władzę przejęli wojskowi z gen. Monkiem na czele. Doprowadzili do zebrania się w składzie zbliżonym do pierwotnego (czas, zgony, choroby) parlamentu z 1640, który przywrócił do władzy Stuartów, pod warunkiem rezygnacji przez nich z absolutyzmu.
  • Wzajemne relacje między tronem a parlamentem oparte miały być na tzw. petycji prawa z 1641 r. Stuartowie jednak bardzo szeroko traktowali swoje prerogatywy, m.in. ogólną zwierzchność nad parlamentem. W sposób praktyczny realizowali swoje pretensje poprzez tzw. dyspensy czyli uchylanie ustaw w konkretnych przypadkach bądź wobec konkretnych osób, przy formalnym obowiązywaniu tego prawa, lub przez suspensy, czyli całkowite zawieszenie mocy prawa wobec wszystkich.
  • Stosunki między parlamentem a królem doszły do stanu krytycznego za panowania katolika Jakuba II, co doprowadziło do jego obalenia.

Organy centralne:

  • Tajna Rada (powołał ją Henryk VIII),
  • sekretarz stanu (administracja, sprawy zagraniczne),
  • Sąd Izby Gwiaździstej (powołał go Henryk VII – zniósł parlament w 1641).

Źródła prawa:

  • prawo zwyczajowe common law
  • akty królewskie np. z 1539 r. zapewniający monarsze wydawanie proklamacji (miały moc ustawy) czy też akt o supremacji z 1543, wprowadzający kościół narodowy i zrywający z Rzymem
  • petycja prawa z 1641 i ustawy jej towarzyszące uchwalone przez parlament, likwidujące absolutyzm
  • uchwały parlamentu
  • decyzje prawne Cromwella
  • współrządy królów i parlamentu oparte na petycji prawa w okresie restauracji

Zapamiętaj!

1465-1485 – „wojna Dwóch Róż” sukces Henryka VII
1485-1603 – rządy Tudorów,
1485-1509 – rządy Henryka VII
1509-1547 – rządy Henryka VIII
1558-1603 – rządy Elżbiety I
1534 – reformacja w Anglii, tzw. akt o supremacji i utworzenie kościoła narodowego (anglikańskiego)
1588 – odparcie ataku hiszpańskiej floty, tzw. Wielkiej Armady
1603-1625 – rządy Jakuba I Stuarta
1625-1649 – rządy Karola I Stuarta
1640 – początek rewolucji burżuazyjnej “Krótki” i “Długi Parlament”
1641 – wielka remonstracja parlamentu czyli zgłoszenie postulatów godzących w absolutyzm monarszy
1642-1646 – wojna domowa, decydujące zwycięstwo armii “nowego wzoru” O. Cromwella nad siłami parlamentu
1647-1648 – spory w łonie parlamentu, ucieczka króla, rozpędzenie części parlamentu przez Cromwella (odtąd tzw. “Kadłub”)
1649 – stracenie króla Karola I
1653-1658 – dyktatura Cromwella, przyjmuje on tytuł “lorda protektora”
1651-1652 – akty nawigacyjne, skierowane przeciw Holandii, monopolizujące w rękach angielskich handel zamorski
początek lat 50 XVII w. – rozprawa Cromwella z ruchami radykalnymi w armii, z lewellerami (równaczami) i diggerami (kopaczami); stłumienie powstań w Irlandii i Szkocji
1660 – restauracja Stuartów; ich ponowne rządy (Karola II i Jakuba II) trwały do 1688; powrót stał się możliwy za cenę kompromisu
1679 – sławny „Habeas Corpus Act” zapewniający nietykalność osobistą (aresztowanie tylko na mocy wyroku sądowego)
1688 – „chwalebna” rewolucja, obalenie Jakuba III i banicja Sturatów; początek rządów Wilhelma Orańskiego