Formalnie rządy absolutne w tym kraju rozpoczęły się jeszcze za czasów Ludwika XI (1461-1483), oznaczając władzę monarchy nie podlegającą żadnej kontroli. Przechodziły one kilkakrotnie długie okresy kryzysu.

  • Pierwszy nastąpił po rządach Karola VIII, Ludwika XII, Franciszka I i Henryka II. Umocnili oni na pewno swoją pozycję wewnątrz kraju jak i znaczenie Francji na arenie międzynarodowej, wplątali jednak państwo w niefortunne wojny włoskie. Faktyczny kryzys i załamanie monarszego autorytetu przyniosły krwawe i okrutne wojny religijne (1562-1598), będące ubocznym skutkiem reformacji. Przyniosły nie tylko osłabienie kraju, ale też i tronu, „miotającego się” między tolerancją, a bezwzględnymi represjami wobec hugenotów (francuskich zwolenników kalwinizmu), czego przykładem była rzeź w noc św. Bartłomieja. Zarówno liderzy stronnictwa kalwińskiego (książę de Conle czy Henryk Burbon) jak i katolickiego (Gwizjusze, zwłaszcza Henryk), dążyli do umniejszenia królewskiej władzy i autorytetu. Tron został nawet zmuszony do poszukiwania wsparcia u Stanów Generalnych (1577), zwoływanych dotąd nieregularnie, które naturą rzeczy zmierzały do ograniczenia wszechwładzy monarchy. Powstała z inspiracji fundamentalistów katolickich Święta Liga, jawnie z kolei zmierzała do zrzucenia z tronu chwiejnego jej zdaniem Henryka III. Jej sympatyk zamordował króla mszcząc się za śmierć jednego z katolickich liderów, Henryka Gwizjusza. Została otwarta droga do władzy hugenockiemu krewniakowi zabitego monarchy, Henrykowi IV. Ów zręczny polityk i strateg doprowadził do zakończenia wojen domowych w kraju o katolickiej większości, przyjmując właśnie to wyznanie. Swoim dawnym hugenockim towarzyszom broni zapewnił tolerancję religijną (1598). W tym samym czasie przepędził hiszpańskich interwentów, walczących po stronie Ligi. Henryk IV niewątpliwie odbudował autorytet królewskiego tronu przywracając absolutyzm. Podobnie jak poprzednik został zamordowany przez fanatycznego katolika. Pozostawił nieletniego następcę – Ludwika XIII. Możnowładcy usiłowali odzyskać utracone wpływy, ale uniemożliwił im to powołany na funkcję pierwszego ministra kardynał Armand Richelieu (1624). Rozprawił się on z opozycją arystokratyczną i złamał autonomię hugenotów w imię centralizacji państwa.
  • Po śmierci Ludwika XIII, która zbiegła się w czasie ze zgonem kardynała, nad tronem znowu zebrały się ciemne chmury. Ponownie królem zostało dziecko – Ludwik XIV (1643-1715). Regentka, królowa-matka Anna Austriaczka na pierwszego ministra powołała kardynała Mazariniego, godnego następcę Richelieu. Arystokracja sprzymierzona tym razem z mieszczaństwem spróbowała wykorzystać osłabienie tronu podnosząc bunt zwany “Frondą”. Zapoczątkował go paryski Parlament żądając zaniechania arbitralnych aresztów, zniesienia urzędu intendentów (nadzwyczajnych reprezentantów i królewskich kontrolerów) i akceptacji prawa parlamentu do wyrażania zgody na wszelkie edykty finansowe monarchii. Mazarini po kilku latach rozprawił się z Frondą (1648-53), najpierw z nurtem mieszczańskim, a potem arystokratycznym (dzięki intrygom, groźbom, podsycaniu wewnętrznych tarć, czy wręcz przemocy). Po śmierci Mazariniego Ludwik XIV objął rządy osobiście. Podstawy systemu zostały już zbudowane wcześniej, król stał się przede wszystkim doskonałym wzorem i uosobieniem rządów absolutnych, utrwalając istniejący porządek. Za jego rządów monarchia absolutna we Francji osiągnęła apogeum. Po sukcesach z hiszpańskimi i austriackimi Habsburgami była pierwszym mocarstwem na kontynencie, choć próba narzucenia hegemonii Europie nie powiodła się (traktaty z Ryswick, Utrechtu i Rastadt). Na cały niemal kontynent promieniowały jednak wpływy polityczne, kulturalne czy ideologiczne Francji „króla Słońce”.
  • Rządy absolutne kontynuowali Ludwik XV oraz Ludwik XVI. Brak jakichkolwiek istotnych reform, które sprostałyby wymogom nadchodzącej epoki oświecenia i kapitalizmu oraz nieudolność, zwłaszcza Ludwika XVI, przyspieszyły kryzys monarchii.
  • Zmiany, które usiłowano przeprowadzić – wskutek niekonsekwencji zawiodły (Turgota czy Neckera). Okazją do wybuchu społecznego niezadowolenia, spotęgowanego kryzysem ekonomicznym, stało się zwołanie Stanów Generalnych wiosną 1789 r.

Ustrój państwa:

  • Na czele państwa stał monarcha, nie podlegający praktycznie żadnej kontroli, będący „cesarzem w swoim królestwie” (sformułowali tę zasadę już legiści Filipa IV Pięknego). Na temat swojej roli wypowiedział się jednoznacznie Ludwik XIV – „państwo to ja”, co było dosyć charakterystyczne dla absolutyzmu, nie tylko zresztą francuskiego.
  • Król miał pełnię władzy, był twórcą prawa, jego wykonawcą i najwyższym sędzią. Ponad nim stały tylko niezwykle ogólnikowe tzw. prawa fundamentalne monarchii. Władza królewska obejmowała wszystkie dziedziny życia.
  • Administracja państwowa rozszerzyła swoją działalność na sfery do tej pory będące poza jej zainteresowaniem (np. oświatę, opiekę społeczną, życie gospodarcze). Władza kontrolując – niekiedy nawet drobiazgowo – życie społeczne, rozciągała nad obywatelami policyjny nadzór, co nadawało jej cech państwa policyjnego.
  • Zarząd państwa oparty był na centralizmie i rozbudowanej biurokracji. Zasadnicze decyzje podejmował król, a urzędnicy mieli jedynie głos doradczy. Dotychczasowym urzędnikom nieusuwalnym monarchia przeciwstawiała nową kategorię – komisarycznych (fachowych, kompetentnych i usuwalnych), jak np. generalny kontroler finansów, sekretarz stanu, intendenci.
  • Najpoważniejszym teoretykiem władzy absolutnej we Francji był w XVI w. Jean Bodin; w pewnym stopniu uzasadniali ją także średniowieczni legiści. Apologetą silnej władzy monarszej pozostawał również biskup Jakub Bossuet.
  • Parlament paryski jak i pozostałe regionalne parlamenty miały prawo rejestracji ustaw. W momentach osłabienia autorytetu monarchii usiłowały bądź wprowadzać poprawki do królewskich ordonansów, bądź zwlekać z ich rejestracją (np. kryzys tronu za Henryka III Walezego czy głownie Fronda). Faktycznie parlamenty miały głos doradczy i coś w rodzaju weta zawieszającego. Wielka indywidualność – Ludwik XIV – zmusił je do milczenia, tak że zaniechały na długo swych remonstracji czyli uwag. Pewna opozycyjność parlamentów, zwłaszcza paryskiego, wynikała z faktu, iż członkowie byli nieusuwalni, a ich funkcje dziedziczne…

Centralne organy państwowe:

  • kanclerz zawiadywał kancelarią królewską, opiekował się monarszą pieczęcią i był zwierz-chnikiem wszystkich sądów, nadzorował wszelkie królewskie rady, przewodniczył Radzie Stron (sprawy procesowe);
  • sekretarze stanu mieli rangę ministrów, zawiadywali oni: marynarką, sprawami zagranicznymi, wojskiem, dworem;
  • generalny kontroler finansów ewoluował od funkcji nadintendenta finansów; od 1615 pozostawał nim Colbert; zakres władzy tego urzędu oprócz spraw finansowych obejmował roboty publiczne, rolnictwo, handel, przemysł; zaliczano go również do grupy ministrów, którzy nie tworzyli jakiegoś instytucjonalnego kolegium – kolektywu (np. Rady Ministrów), współpracowali w radach królewskich;
  • rady królewskie – niezależnie od ministrów król zarządzał państwem za pomocą kolegialnych rad jak:
    • Rada Stron Procesowych czyli Rada Prywatna (funkcje tylko sądowe)
    • Rada Stanu czyli Rada Tajna (najróżniejsze sprawy państwowe najwyższej wagi)
    • Rada Depesz (administracja wewnętrzna)
    • Rada Finansowa
  • Stany Generalne – instytucja w klasycznej monarchii absolutnej zanikająca, zwoływana raczej w okresach kryzysu i problemów monarchii (np. 1560, 1577, 1614, 1789); posiadały kompetencje finansowe, choć monarcha mógł je pomijać; utrzymały się za to Stany Prowincjonalne

Zarząd lokalny:

  • baliwowie i gubernatorzy
  • intendenci – nadzwyczajni przedstawiciele króle w terenie (urząd komisaryczny)

Interesującym rysem monarchii absolutnej we Francji stało się tzw. królewskie sądownictwo zastrzeżone, wynikające z pozycji monarchy jako superarbitra także w tym zakresie. Król mógł wpływać na tok procesu poprzez:

  • rozstrzyganie placetów (specjalnych petycji doń skierowanych)
  • wydawanie listów opieczętowanych (wydawanie wyroków skazujących bez sądu)
  • ewokację (interwencja w rozprawy niezależnie od ich stadium)
  • listy comittimus i sądy komisarskie (odpowiednie polecenia i orzekanie o kompetencji sądu)
  • kasację wyroków
  • listy sądowe (najczęściej oznaczały nadzwyczajne złagodzenie kary)

Zapamiętaj!

1461-1483 – panowanie Ludwika XI
1494-1559 – tzw. wojny włoskie, połowiczne i przejściowe sukcesy Walezujszy, zakończone ich ostateczną porażką; przejściowa niewola króla Franciszka I w Hiszpanii 1525-26 po bitwie pod Pawią
1559 – pokój w Ceteau-Cambresis, rezygnacja Francji z roszczeń na terenie Włoch
1562-1598 – wojny religijne we Francji, ich kontynuacją była noc św. Bartłomieja w sierpniu 1572 r.
1593 – zmiana wyznania Henryka IV i koronacja w niedługim czasie (1594)
1598 – pokój w Vervins z Hiszpanią, koniec interwencji hiszpańskiej
1598 – edykt tolerancyjny w Nantes wobec hugenotów
1610-1643 – panowanie Ludwika XIII
1614 – zwołanie Stanów Generalnych (następne dopiero po 175 latach)
1624-1642 – faktyczne rządy kardynała Richelieu
1635-1648 – udział Francji w wojnie trzydziestoletniej
1643-1715 – panowanie Ludwika XIV
1648-1653 – „Fronda”; rebelia arystokracji i mieszczaństwa przeciwko monarchii; poparcie udzielane frondystom przez Hiszpanię i Anglię
1660 – tzw. pokój pirenejski z Hiszpanią
1661 – objęcie osobistych rządów przez Ludwika XIV (miał 22 lata).
1667-1714 – polityka ekspansji prowadzona przez Ludwika XIV
1667-1668 – próba podboju Niderlandów hiszpańskich, 1668 pokój w Akwizgranie
1685 – odwołanie edyktu nantejskiego, kres połowicznej tolerancji religijnej
1672-1679 – próba podboju Holandii przez Ludwika XIV i powstanie przeciwko niemu koalicji (Austria, Hiszpania, Holandia, Anglia);
pokoje w Nimwegen, St. Germain i Fontainebleau; nabytki terytorialne we Flandrii, Burgundii oraz kawałki Lotaryngii
– tzw. reuniony, czyli zajmowanie bez wojny obszarów na pograniczu, zwłaszcza nad Renem, zajęcie m.in. Strasbourga (dekada lat 70. i 80. XVII w.)
1689-1697 – wojna z tzw. Ligą Augsburską, ustąpienie z części zdobyczy, pokój w Ryswick (1697); w jej skład wchodziły: Hiszpania, Austria, Anglia, Holandia, Sabaudia, Bawaria, Szwecja
1701-1714 – wojna o sukcesję hiszpańską; niepowodzenia Francji w walce z niemal cała Europą; dochodzi do podziału ziem hiszpańskich, wnuk Ludwika XIV obejmuje tron Hiszpanii jako Filip V, traktaty pokojowe w Utrechcie i Rostadt.

Prawa fundamentalne monarchii:

  • zakaz zmiany przez króla zasad następstwa tronu (następcą może być tylko pierworodny syn – delfin)
  • zakaz dysponowania domeną królewską, traktowaną jako własność państwa
  • nakaz wyznawania przez króla katolicyzmu
  • nadania apanaży młodszym synom królewskim musiały posiadać odpowiednią regulację prawną i gwarancję powrotu do domeny po wygaśnięciu ich rodów
  • następca tronu uzyskiwał pełnoletność od 14 roku życia, regencję sprawuje królowa-matka
  • na straży owych praw miał stać paryski Parlament

Źródła praw:

  • kodyfikacja prawa zwyczajowego w 1580 r. (głownie paryskiego)
  • dalsze upowszechnienie prawa rzymskiego
  • ustawodawstwo królewskie; wśród ustaw monarszych wyróżniamy:
    • ordonanse (podlegały rejestracjom Parlamentu paryskiego); za rządów Ludwika XIV wybiły się na czoło:
      • ordonans w postępowaniu cywilnym
      • ordonans w postępowaniu karnym
      • ordonans w handlu
    • edykty,
    • deklaracje; te pierwsze
  • oraz zwyczajna wola królewska…

Panowanie królów:

  • 1559-1560 – Franciszek II
  • 1560-1574 – Karol IX
  • 1574-1589 – Henryk III Walezy
  • 1589-1610 – Henryk IV Bourbon
  • 1715-1774 – Ludwik XV
  • 1774-1792 – Ludwik XVI