W bardzo szeroko pojętych ramach państwa konstytucyjnego mieszczą się kraje o różnych systemach społeczno-politycznych, metodach i zasadach rządzenia, formach rządu, strukturze terytorialnej, zarówno monarchie jak i republiki. Czynnikiem łączącym jest fakt funkcjonowania w nich wszystkich konstytucji. W ten sposób, boczną furtką, drogą nieco karykaturalną do grona państw konstytucyjnych można też zaliczyć państwa totalitarne posiadające również własne ustawy zasadnicze. Tak naprawdę stwierdzenie, czy dane państwo jest (bądź nie) demokratyczne staje się możliwe po analizie tekstu konstytucji, szczegółowych ustaw, a przede wszystkim politycznej praktyki.

  • Korzeni państwa konstytucyjnego, konstytucjonalizmu szukać należałoby w gospodarczych i społecznych przeobrażeniach o charakterze kapitalistycznym. Grupą dążącą najbardziej konsekwentnie do politycznych zmian, które odpowiadałyby nowym uwarunkowaniom społeczno-ekonomicznym było mieszczaństwo, popularnie określane mianem burżuazji. W jej interesie leżało osłabienie feudalnej monarchii absolutnej ograniczającej polityczne możliwości i prawa mieszczaństwa, jak też likwidacja ekonomicznego etatyzmu (wtrącania się państwa) i przywilejów gospodarczych szlachty czy duchowieństwa. Nie bez znaczenia były też dążenia do zniesienia cechów czy limitów ilościowych, czyli zaprowadzenia pełnej swobody działalności gospodarczej.
  • Ustrój konstytucyjny kształtował się bądź drogą rewolucyjną, bądź ewolucyjną. W pierwszym przypadku dochodziło do gwałtownych przemian, nie odbywały się one bez użycia przemocy czy przelewu krwi. Zmiany ustrojowe przeprowadzane były szybkie, niekiedy natychmiastowe. W drugim rozwiązania systemowe przeprowadzano etapowo, rozciągając je w czasie, tak że miały one okazję sprawdzić się w sposób praktyczny. W obydwu przypadkach uchwalane konstytucje były z reguły postrzegane jako gwarancja zaistniałych przeobrażeń.
  • Idea konstytucji wyłoniła się z koncepcji umowy społecznej i teorii suwerenności ludu; w ten sposób rozumiana miała stanowić swoiste odnowienie umowy – kompromisu narodu z władzą, czy szerzej – władzami państwa.

Ze względu na kryterium powstawania wyróżniamy dwa zasadnicze rodzaje konstytucji: oktrojowane i uchwalane.

  • Pierwsze były nadawane odgórnie społeczeństwom przez rządy i monarchów i daleko odbiegały od ideałów demokracji, stając się bazą monarchii ograniczonych o charakterze konstytucyjnym.
  • Drugie z kolei bywały uchwalane przez specjalne do tego celu powołany bądź uprawniony organ o charakterze przedstawicielskim (umowne zgromadzenie konstytucyjne – konstytuanta).
  • Niekiedy ustawy zasadnicze były aprobowane przez naród, drogą referendum. Tak tworzone konstytucje z reguły posiadały demokratyczny charakter.

U podstaw konstytucjonalizmu legły oświeceniowe doktryny o suwerenności narodu, prawach obywatelskich wywodzących się z praw natury (niejako „przyrodzonych”) i o trójpodziale władzy.

Na ich bazie powstały główne zasady konstytucjonalizmu:

  • posiadanie przez obywateli szerokich praw politycznych, w tym m.in. praw wyborczych (głosowania i kandydowania), członkostwa i działalności w partiach politycznych itd.,
  • wymienialność elit władzy za pomocą wyborów,
  • pluralistyczny system partyjny, w tym swoboda działalności grup opozycyjnych,
  • trójpodział władzy na ustawodawczą (legislacyjną), wykonawczą i sądowniczą,
  • podmiotowość obywatela, co gwarantowało mu ustawowe „wolności” i swobody europejskie, gwarantowane prawem.

Zapamiętaj!

  • Konstytucja
    ustawa, która określa podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania państwa, czyli jego ustrój polityczny; ma charakter nadrzędny w stosunku do pozostałych ustaw.
  • Rodzaje państw ze względu na strukturę wewnętrzną:
    • jednolite (unitarne),
    • złożone.
  • Państwa złożone przybierały postać:
    • konfederacji, czyli związku równorzędnych państw (najczęściej miały charakter czasowy);
    • federacji, czyli państwa związkowego, o różnym stopniu autonomii (suwerenności) części składowych.
  • Koncepcja umowy społecznej.
    jej twórcą był Jan Jakub Rousseau (1712-1778); w przeciwieństwie do angielskiego myśliciela i pisarza Hobbesa uważał, iż umowa społeczna nie jest zawierana jedynie między anonimowymi członkami społeczeństwa, ale przede wszystkim między nim samym a władzą; owa umowa jest fundamentem wolności, o ile władza ten „pakt” narusza, można przeciwko niej wystąpić i obalić;
  • Koncepcja suwerenności ludu.
    Już od średniowiecza poczynając, owa idea występowała w różnych doktrynach, ale uważano iż lud odstępuje ją trwale władcy lub go deleguje. Rousseau zaś uważał, że suwerenna władza ludu jest niezbywalna, niepodzielna; w tym sensie ustawodawstwo jest wyrazem woli powszechnej, suweren – lud posiada również prawo kontroli władzy ponieważ jakaiekolwiek rządy mają tendencję do nadużyć; twórcą tej koncepcji w bardzo demokratycznej był też J.J. Rousseau.