Najbardziej spektakularnym następstwem wielkich wypraw i odkryć geograficznych stały się, między XVI a początkiem XX wieku, europejskie podboje kolonialne, początkowo dokonywane przez Hiszpanię i Portugalię, a potem też przez Anglię, Francję i Holandię i inne państwa.

Ameryka Południowa

Aztekowie

  • Na obszarze Ameryki Środkowej i Południowej istniały w momencie europejskiego, głównie hiszpańskiego najazdu dwa indiańskie mocarstwa. W dzisiejszym Meksyku, gdzie już grubo przed nadejściem konkwistadorów wytworzyły się dojrzałe cywilizacje (choćby Tolteków, Olmeków czy Majów), na początku XVI w. najpotężniejsze było państwo Azteków ze stolicą w Tenochtitlanie, które wcześniej (XIII w.) ujarzmiło sąsiadujące ludy.
  • W 1519 r. na jego podbój wyruszyła grupa około 200 awanturników hiszpańskich z Ferdynandem Cortezem na czele. Zdobywcom, oprócz przewagi technicznej, sprzyjały wierzenia religijne Azteków upatrujących w najeźdźcach mitycznych bogów o białym kolorze skóry, których nadejście przepowiadały legendy oraz okrutne rządy i ucisk podbitych przez władców Tenochtitlanu plemion. Cortez bez walki wkroczył do przepięknej stolicy, uwięził przyjaznego mu władcę Montezumę, żądając – niezależnie od wcześniejszych prezentów – złota i raz jeszcze złota.
  • W 1520 r. wybuchło powstanie przeciwko Hiszpanom. Montezuma, usiłujący uspokoić swój lud, został przez powstańców śmiertelnie raniony, a okupanci zmuszeni do wycofania się z miasta. Cortez przez kilka miesięcy gromadził siły do odwetu wśród Indian wrogich Aztekom oraz sprowadzał posiłki z Kuby i San Domingo.
  • W 1521 r. doszło do regularnego oblężenia Tenochtitlanu, bronionego z determinacją przez mieszkańców pod wodzą bohaterskiego, ostatniego władcy, Čautehmoca. Uważane za najpiękniejsze w ówczesnym świecie miasto zostało poważnie zniszczone, a ludność zdziesiątkowana, co wymusiło kapitulację i upadek imperium. Čautehmoc po kilku latach pod pretekstem „zdrady” został osądzony i powieszony.

Inkowie

  • W Peru, a właściwie między północną Kolumbią i środkowym Chile, na krótko przed podbojem europejskim (połowa XV w.) powstało imperium Inków ze stolicą w Cuzco.
  • Inkowie podporządkowali sobie inne ludy, a po ich pokonaniu pozostawili lokalną hierarchię zmuszając do danin oraz wyznawania oficjalnego kultu słońca. Inkaską ekspansję zapoczątkował legendarny wódz i król Pachacutec.
  • Hiszpańscy konkwistadorzy (dowodzeni przez Francesco Pizarro) wykorzystali strach Indian przed bronią palną, nieznanymi im końmi oraz wewnętrzne niesnaski: w momencie najazdu, w 1532 r. Atahualpa pozbawił władzy swego brata Huascara. Pizarro po opanowaniu miasta Cajamarca zwabił podstępnie Atahualpę i uwięził, oczekując wykupienia króla przez poddanych., Gdy Hiszpanie otrzymali złoto, wbrew obietnicom zabili więźnia, a następnie, przy pomocy wykreowanego przez siebie monarchę Mancho Inci wkroczyli w 1534 r. do stołecznego Cuzco. Mancho nie zamierzał pozostać marionetką i w 1535 r. stanął na czele powstania, przejściowo przeganiając konkwistadorów. Pizarro jednak powrócił wzmocniony w 1536 r. i zdobył – w dużej mierze niszcząc – Cuzco (szczególnie ciężkie boje toczono o twierdzę Sacsahuaman). Część sił Mancho wycofała się do dżungli i przeniosła stolicę do Vilacamby. Opór tlił się do lat 60. XVI wieku, a ostatnie wielkie powstanie Inkowie zorganizowali w połowie XVIII stulecia.

Indie

Istotne znaczenie miał też systematyczny i pedantyczny podbój Indii w XVIII i XIX w., zapoczątkowany przez powołaną w 1600 r. Kampanię Wschodnioindyjską. Rywalem Anglików byli przez pewien czas Francuzi, którzy tę batalię przegrali. Same zaś Indie były w fazie politycznego rozkładu, co ułatwiło Brytyjczykom zadanie.

  • Przełomowa była bitwa pod Plassey niedaleko Kalkuty, gdzie Robert Clive (dowódca angielski) odniósł w 1757 r. wielki sukces w starciu z Hindusami i posiłkującymi ich Francuzami, wzmocniony w latach 1759-1761zwycięstwami morskimi (Wandiwasz, Pondicherry i Mahe).Ekspansja trwała. Anglicy uzależniali od siebie kolejne, rozdrobnione państewka, pozostawiając najczęściej na tronach lokalnych, słabych władców. Zorganizowany opór stawiali nieliczni, jak choćby sułtan Majsuru (jedno z marackich państw na południu subkontynentu) Tipu Sahib, w latach 1790-1799.
  • Podboje niezależnych jeszcze księstw marackich (1803-1805) oraz Sikhów (1848) formalnie zakończyły proces uzależnienia Indii.
    Panowaniem angielskim wstrząsnęło wielkie powstanie (1857-1858), zwane też wielkim buntem sipajów, czyli hinduskich żołnierzy w służbie brytyjskiej. Pretekstem do wybuchu stało się zastosowanie nowych pocisków smarowanych łojem wołowym bądź świńskim tłuszczem, co godziło boleśnie w wierzenia miejscowej ludności, zarówno hinduistów, jak i muzułmanów. Oczywiście, geneza tej niezwykle krwawej wojny była bardziej złożona, a ostatecznie rozmiary buntu może tłumaczyć niezadowoleniem z angielskich rządów. Rozpoczęte rebelią w Meracie, w maju 1857 r., powstanie rozszerzyło się na niemal całe północne Indie. Sipajowie opanowali Delhi, siedzibę ubezwłasnowolnionego przez Anglików Wielkiego Mogoła, zdobyli jedną z brytyjskich baz – Caconpore, dokonując tam masakry obrońców oraz zablokowali Lucknow. Anglikom udało się przełamać kilkumiesięczne oblężenie miasta i zdławić powstanie. Wykorzystali żywiołowość buntu, brak jednolitego dowództwa (jedynym wybijającym się hinduskim wodzem był Nana Sahib), zróżnicowanie etniczne i religijne subkontynentu, jak i swoją wyższość organizacyjną i techniczną. Po stłumieniu powstania nastąpiły brutalne represje, niewspółmierne do skali zagrożenia. Ich celem było zastraszenie ludności i udaremnienie podobnych prób powstańczych.

Birma

Kilka faz miał podbój Birmy (Burmy). To silne i w miarę dobrze zorganizowane królestwo stawiło silny opór najeźdźcom.

  • Pierwsza wojna w latach 1824-1826 zakończyła się okrojeniem państwa (zabór Assamu, Arakanu i Tenasserim), które jednak zachowało niepodległość.
  • Podczas drugiej wojny w 1859 r. w angielskich rękach znalazła się Dolna Birma, a w 1885, w wyniku trzeciego konfliktu, reszta państwa (Górna Birma z Mandalay i Pegu).

Chiny

  • Przedmiotem penetracji europejskiej stały się też zacofane i osłabione Chiny. Mocarstwa kolonialne, głównie Anglia, wymuszały na Państwie Środka niekorzystne traktaty. W latach 1839-1842, podczas wojny opiumowej Brytyjczycy opanowali „na wieczne czasy” Hongkong (zwrócony Chinom w 1997 r.) i wymusili zgodę Chin na eksport produkowanego w angielskich Indiach narkotyku.
  • W latach 1856-1858 w okresie 2. wojny opiumowej (przebiegała w dwóch etapach 1856-1858 i 1859-1860) powtórzyli upokarzające warunki osiągając wespół z Francją otwarcie Chin na handel z europejskimi mocarstwami.

Indochiny

Francja była również aktywna w Azji Południowo-Wschodniej i w drugiej połowie XIX w. podporządkowała sobie region Indochin.

  • Najsilniejszy opór stawił Wietnam, opanowany ostatecznie w latach 1872-1885.
  • W 1884 opanowana została Kambodża, a w 1893 Laos

Razem owe trzy kraje stanowiły Francuskie Indochiny.

Afryka

Francja przejawiała szczególne zainteresowanie północną i zachodnią Afryką.

  • W 1830 r. rozpoczęła systematyczny podbój Algierii. Stosunkowo łatwo pokonano siły beja, formalnie tylko zależnego od Turcji. O wiele twardszym orzechem do zgryzienia okazały się wojska bitnych plemion pod wodzą Abd el-Kadera, który w zachodniej części kraju stworzył udzielne państwo (1834). Francuzi, wykorzystując swoją techniczną przewagę, w wyjątkowo brutalnej wojnie ujarzmili jednak Algierczyków w latach 1835-44, a w drugiej połowie stulecia rozszerzyli swoje wpływy na saharyjskie południe kraju.
  • W kilku podejściach Francja zawładnęła też Marokiem (np. wojna lat 1843-44, niekorzystne traktaty lat późniejszych), rywalizując w tej kwestii z Niemcami (sławne incydenty: z 1905 r. w Tangerze i w 1911 r. w Agadir). Ostatecznie w 1912 większa część Maroka stała się francuskim protektoratem.
  • W 1881 r. podobny los spotkał Tunezję, na którą ochotę miały też Włochy.
  • U schyłku XIX stulecia poważnym problemem, z którym musieli uporać się Brytyjczycy w Afryce było powstanie Mahdiego w Sudanie, znajdującym się pod angielsko-egipskim protektoratem. Na czele rebelii przeciwko skorumpowanym rządom z północy (1882) stanął muzułmański kaznodzieja, pustelnik i asceta, uważamy przez otoczenie za świętego i proroka – Mohammed Ahmed, zwany Mahdim. Powstańcy najpierw rozbili pod El Obejd ekspedycję gen. Hicksa (poległ), a potem, w styczniu 1885 r., zdobyli Chartum, dzielnie broniony (9 miesięcy!) przez nietuzinkowego angielskiego generała Gordona. Przez kilkanaście lat funkcjonowało sudańskie państwo mahdystów, a mogło się tak stać, ponieważ Anglicy interesowali się w tym czasie bardziej sprawami Indii i Rosji. Sytuacja uległa zmianie u samego schyłku wieku, wraz z postępami budowy linii kolejowej z Kairu i Luksoru do Chartumu, co oznaczało zbliżanie się Anglików do serca Sudanu. W 1898 r. wojska gen. Kitchenera po zwycięstwie pod Atbarą stanęły pod Omdurmanem, gdzie 1 września rozgromiły siły mahdystów pod wodzą kalifa Abdullachiego, rządzącego krajem po śmierci proroka. Była to właściwie rzeź – zginęło około 15 tysięcy wojowników sudańskich oraz około 50 Brytyjczyków i Egipcjan, co wynikało z zastosowania najnowocześniejszej artylerii…
  • Wielki dramat rozgrywał się też na południu Czarnego Lądu. Obszary te jako pierwsi kolonizowali Holendrzy, do których dołączyli później wygnani z Francji hugenoci (kilkadziesiąt rodzin) i grupa Niemców. W 1806 r. rejonem Kapsztadu zawładnęli Anglicy. Współżycie kalwińskich Burów (Boerów), jak określano potomków holenderskich osadników, z brytyjską biurokracją układało się fatalnie. Burów szczególnie irytowało wtrącanie się gubernatorów w ich – oparte o niewolnictwo Murzynów – stosunki społeczno-gospodarcze. Spora ich część w 1837 r. opuściła Kraj Przylądkowy na wozach zaprzężonych w woły i w toku walk z czarnymi plemionami, zwłaszcza Zulusami (historyczna bitwa nad Blood River w 1838 r.) osiedliła się w Natalu wokół portu Durban. Anglicy nie dali jednak na długo spokoju wędrującym Burom (ich epopeja została nazwana Wielkim Trekiem) i w latach 1840-1843, mimo początkowych porażek (Congella) opanowała ten kraj.
    Burowie przemieścili się wówczas poprzez masyw góry Darkensberg na północ do krainy zwanej Transwalem (za rzeką Vaal) oraz do Oranii, gdzie wkrótce założyli swoje państwa. Zwycięzca spod Blood River, Andreas Pretorius założył na nowych obszarach obecną stolicę R.P.A., nazwaną od jego nazwiska Pretorią (1845). W 1879 r., po klęsce pod Isandhlowaną Anglicy wykorzystali swoję przewagę techniczną i wojskową nad wojowniczymi Zulusami i rozprawili się z nimi ostatecznie pod Ukundi, a następnie ponownie zainteresowali się obszarami Burów – przede wszystkim z racji licznych bogactw naturalnych, zwłaszcza złota i diamentów.
    Po ogłoszeniu aneksji ich państwa, Burowie protestowali metodami politycznymi, a gdy granice Transwalu przekroczyły angielskie wojska – podjęli walkę. Brytyjczycy, mimo przewagi taktycznej i technicznej, ponieśli kompromitujące porażki (Burowie byli doskonałymi strzelcami) pod Laing’s Neck i na wzgórzu Majuba Hill (1881).
    Anglia pogodziła się z niepodległością burskich republik – Oranii i Transwalu (połączonych wkrótce w jedno państwo), w zamian za pewne ograniczenia polityki zagranicznej. Brytyjski apetyt okazał się jednak nienasycony, a diamenty i złoto stały się przekleństwem tej ziemi. Z inicjatywy C. Rhodesa i L. Jamesona doszło do prowokacji nadgranicznych i zaatakowania (1899-1902) pierwszej Republiki Południowej Afryki, której rezydentem był Paul Kruger. Burowie, mimo brytyjskiej przewagi, radzili sobie dzielnie, pobili nawet napastników pod Magersfontain, Colenso i Stormberg i oblegali brytyjskie garnizony w Kimberley, Mafeking i Ladysmith. Dzięki dodatkowym siłom (w końcowej fazie wojny burskiej prawie 400 tysięcy!) i brutalności (zakładanie obozów koncentracyjnych dla cywilnej ludności), Anglicy nie tylko zdobyli Pretorię, ale i uporali się z przeciwnikiem, stosującym partyzanckie metody walki. Na czele zwycięzców stał pogromca mahdystów, gen. Kitchener. Sympatia świata była raczej po stronie potomków holenderskich kolonistów. Wkrótce Anglicy doszli jednak do kompromisu z Afrykanerami (inna nazwa Burów), tworząc w 1910 r. Unię Południową Afryki, w której prawa wyborcze otrzymali tylko biali, co stanowiło wstęp do późniejszej zasady apartheidu.
  • Charakter interwencji kolonialnej miała też wspólna wyprawa mocarstw europejskich (Anglii, Francji, Rosji, Niemiec i Japonii) podczas powstania „bokserów” w Chinach w 1900 r., skierowanego przeciw zagranicznemu imperializmowi. I tutaj walki, głównie wokół Pekinu, miały brutalny charakter.

Datownik

  • 1487 -1488 – wyprawa Bartłomieja Diaza na krańce Afryki
  • 1492 – pierwsza wyprawa K. Kolumba i odkrycie Ameryki
  • 1498 – wyprawa Vasco da Gamy do Indii (dotarł do Kalikatu)
  • 1519-1521 – podbój Meksyku przez F. Corteza, likwidacja imperium Azteków.
  • druga połowa XV w. – powstanie imperium inkaskiego
  • 1532-1536 – podbój imperium Inków przez F. Pizarro (Peru)
  • lata 60. XVI w. – ostateczny upadek państwowości inkaskiej (Vilacamby)
  • XVII-XIX w. – podbój Indii przez Anglię
  • 1757 – zwycięstwo Anglików pod Plassey i początek ich dominacji w Indiach.
  • 1799 – klęska Tipu Sahiba
  • 1805 – likwidacja księstw marackich
  • 1848 – podbój ziem Sikhów
  • 1857-1858 – powstanie sipajów w Indiach i jego brutalne stłumienie
  • 1885 – ostateczny podbój Birmy
  • 1839-1842 i 1856-1858 – wojny opiumowe Chin z Anglią, w drugiej też i z Francją i upokarzające Chiny traktaty, opanowanie przez Anglię Hongkongu
  • 1872-1893 – podbój Indochin przez Francję
  • 1830-1844 – opanowanie przez Francję północnej Algierii.
  • 1881 – objęcie protektoratu nad Tunezją, a w 1912 nad Marokiem przez Francję.
  • 1882-1898 – powstanie mahdystów w Sudanie, rzeź powstańców pod Omdurmanem (1898)
  • 1837-1843 – największy z treków przeprowadzonych przez Burów i założenie przez nich nowych ośrodków państwowych w Natalu, Oranii i Transwalu.
  • 1879 – ostateczny podbój ziem Zulusów przez Anglię
  • 1880-1881 – nieudana próba podboju Transwalu przez Anglików
  • 1899-1902 – tzw. wojna burska, początkowe klęski Anglików, partyzantka burska, angielskie represje i ostateczny podbój Transwalu i Oranii
  • 1910 – utworzenie Unii Południowej Afryki
  • 1948 – początek apartheidu
  • 1900-1901 – powstanie bokserów w Chinach i interwencja mocarstw.