Traktat krakowski

Traktat krakowski z 1525 roku oraz wcześniejsza sekularyzacja zakonnego państwa rozwiązały ostatecznie konflikt polsko-krzyżacki. Na miejscu Zakonu wyrosło świeckie państwo zwane Prusami Książęcymi.

Postanowienia traktatu krakowskiego:

Na mocy traktatu, zwanego popularnie hołdem pruskim, królom polskim przysługiwało:

  • prawo kontroli i nadzoru nad władzą książąt,
  • prawo ingerowania w spory między księciem a stanami,
  • prawo decydowania o takich sprawach jak kuratela nad niedołężnym bądź chorym władcą,
  • prawo decydowania o losach lenna w wypadku bezpotomnego wymarcia dynastii.

Problemem stała się kuratela nad chorym umysłowo synem Albrechta Hohenzollerna, Albrechtem Fryderykiem oraz sprawa następstwa tronu w Prusach. Stefan Batory uwikłany w spór z Gdańskiem, dążący do zjednania sobie Hohenzollernów dla moskiewskich planów, powierzył w 1577 r. opiekę nad chorym władcą oraz faktyczny zarząd państwem, najbliższemu krewniakowi – Jerzemu Fryderykowi z Ansbach (sprawował władzę do śmierci w 1603). Zarówno król Stefan, jak i Zygmunt III, nie byli zainteresowani silną opozycją przeciwko rządom Jerzego Fryderyka i nie udzielali jej wsparcia.

Równocześnie Prusami interesowali się kuzyni Albrechta z brandenburskiej linii Hohenzollernów (Anhalt). Książę elektor Joachim Fryderyk wydał swego syna Jana Zygmunta za córkę chorego Albrechta Fryderyka, Annę (1594). Król polski Zygmunt III Waza w zamian za subsydia pieniężne zgodził się na przeniesienie kurateli najpierw na Joachima Fryderyka, potem zaś jego syna Jana Zygmunta (1605 i 1609). Również obietnice wsparcia polskiego monarchy w jego moskiewskich i bałtyckich zamierzeniach odegrały pewną rolę.

Uwaga
W 1611 r. Zygmunt III Waza przeforsował na Sejmie decyzję przeniesienia lenna pruskiego na elektorską linię z Brandenburgii.

 

Układy welawsko-bydgoskie

W 1618 r. zmarł Albrecht Fryderyk, syn Albrechta Hohenzollerna podpisującego traktat krakowski. Wkrótce umarł również elektor Jan Zygmunt, a jego następca Jerzy Wilhelm (1619-1640) objął lenno w 1621 r. Umocnił tam pozycję swoją i dynastii. Jego syn – Fryderyk Wilhelm, zwany Wielkim Elektorem, wykorzystał trudny dla Polski czas potopu szwedzkiego, sprzymierzając się ze Szwedami (1656-1657). Zrezygnował jednak z tego sojuszu, kiedy Polska podpisała z nim układy welawsko-bydgoskie w 1657 r.

Na mocy układów Wielki Elektor:

  • posiadał suwerenność w Prusach,
  • otrzymał Lębork i Bytów oraz Drahim,
  • uzyskał możliwość powołania sądu apelacyjnego w Królewcu,
  • król polski rezygnował również z mediacji między stanami pruskimi a księciem.

Podsumowanie

O polskiej polityce wobec lenna pruskiego decydowały sprawy doraźne, bieżące (decyzje Batorego czy Zygmunta III). Dla krótkotrwałych korzyści poświęcono długofalowe, nie wykorzystując nadarzających się okazji wchłonięcia Prus. Z kolei Hohenzollernowie konsekwentnie umacniali swoją pozycję rodziny panującej. Czynnikiem obiektywnym była też różnica wyznań w obydwu państwach, co potwierdzało odrębność luterańskich Prus.

Uwaga!
Istota problemu pruskiego sprowadzała się w XVI i XVII w. do stopnia powiązań lenna z Polską. Pewną niewykorzystaną okazją do bliższych związków stała się kwestia ewentualnego miejsca w Senacie dla księcia Albrechta Hohenzollerna, którego ostatecznie nie otrzymał. Wielu polskich polityków obawiało się, że książę będzie mógł współdecydować o losach Rzeczypospolitej.