To jedno z donioślejszych wydarzeń dziejów powszechnych, pozornie tylko dotyczące jednego państwa, miało dość złożone przyczyny.

Geneza

  • Konflikt interesów między grupami związanymi z nowym, kapitalistycznym rozwojem kraju a klasą zainteresowaną utrzymaniem starych, feudalnych porządków. Pierwszą stronę reprezentowała średnia szlachta (gentry) i burżuazja, drugą spora część arystokracji i monarchia.
  • Starania pierwszych Stuartów, szczególnie Karola I, którzy chcieli wprowadzić absolutyzm i w związku z tym ignorowali wolę parlamentu, odgrywającego tutaj znaczną rolę.
  • Kosztowna i nieudolna polityka zagraniczna i brak efektów w tej dziedzinie (ze strony monarchii) np. niekorzystne traktaty z Hiszpanią, Francją, zaniedbanie floty.
  • Szykany ze strony oficjalnego Kościoła anglikańskiego (Church of England), faworyzowanego przez monarchię, wobec rozwijających się nowych grup wyznaniowych, np. purytanów.
  • Nadużycia doradców królewskich, np. księcia ­Buckinghama oraz arcybiskupa Lauda.

 

Przebieg wypadków i ich rezultaty

  • Król po raz ostatni zwołał parlament w 1628 roku. Parlament przedstawił królowi listę postulatów zwaną Petycją Praw, co spowodowało rozwiązanie parlamentu. Jedenastoletnie rządy bez parlamentu i niejasnych reguł podatkowych (1629-1640) zakończyły się finansowym fiaskiem, bowiem mimo usiłowań monarchii skarb stanowiący istotny instrument budowy i funkcjonowania absolutyzmu pozostawał pusty.
  • W kwietniu 1640 roku król niechętnie zwołał parlament (potrzeba pieniędzy na stłumienie powstania w Szkocji), ten jednak od razu zażądał politycznych ustępstw, co doprowadziło do jego rozwiązania. W listopadzie, gdy sytuacja w Szkocji pogorszyła się, król musiał znowu zwołać obie wysokie izby parlamentu.
  • Nowy parlament, uznając za nielegalne nałożone wcześniej przez króla podatki, wysunął program ograniczenia władzy królewskiej, podziału władzy, ukarania doradców monarchy (tzw. remonstracja). Małoduszny Karol I usiłował znaleźć kozła ofiarnego, rzucając przywódcom opozycji (Hampden, Pym, Cromwell) głowę swojego doradcy Strafforda. Powstanie szkockie zostało stłumione, wybuchło jednak następne, tym razem w Irlandii. Król, mimo napiętej sytuacji, usiłował rozprawić się z parlamentem, ale próba zaaresztowania jego przywódców zakończyła się fiaskiem i król musiał uciekać z Londynu (1642). Wybuchła wojna domowa. Wojska królewskie początkowo odnosiły zwycięstwa, ale przewaga finansowa parlamentu doprowadziła do odwrócenia ról.
  • W łonie parlamentu doszło do pierwszych znaczących sporów co do dalszego kierunku rewolucji. Część zwycięskiego obozu (głównie prezbiterianie) była gotowa porozumieć się z królem. Na dodatek wybuchło rojalistyczne powstanie, a zwolennicy uwięzionego monarchy spiskowali. Cromwell żelazną ręką stłumił rebelię i przepędził ugodowców z parlamentu (1648). Pod naciskiem radykalnych zwolenników Cromwell zdecydował się na proces i skazanie na śmierć króla w 1649 roku. Anglia stała się republiką. Władzę objął Cromwell.
  • Zniesiono monarchistyczną Izbę Lordów. Cromwell, będąc sam umiarkowanym politykiem, rozprawił się z radykałami we własnych szeregach, mordując lub wypędzając przywódców tzw. lewellerów czy diggerów, następnie rozprawił się okrutnie z powstaniem irlandzkim (1649-1650) i szkockim (1650-1651).
  • Z inicjatywy Cromwella w 1651 roku został wprowadzony akt nawigacyjny, stwierdzający, iż do Anglii towary można wwozić tylko na okrętach brytyjskich. Cios ten, wymierzony głównie w Holandię, doprowadził do wybuchu wojny pomiędzy Anglią i Holandią, którą ostatecznie Anglia wygrała (1652-1654).
  • W 1653 roku parlament nadał Cromwellowi tytuł lorda protektora, jakby legalizując jego władzę. Cromwell ostatecznie rozpędził parlament, rozpoczynając faktyczne rządy dyktatorskie.
  • Po śmierci Cromwella (1658) i krótkich nieudolnych rządach jego syna Ryszarda dyktatura okazała się zbędna. Nastąpiła restauracja, czyli odnowienie władzy Stuartów w Anglii. Zwycięskie w rewolucji grupy społeczne podzieliły się władzą z lojalną wobec monarchii arystokracją, sami zaś potomkowie ściętego króla dali gwarancję nietykalności tym, którzy do tej śmierci w jakiś sposób się przyczynili.
  • Monarchia przetrwała, ale następne dynastie – orańska i hanowerska (potem zwana windsorską – Elżbieta II) raczej panowały, niż rządziły, faktyczna władza znajdowała się w ręku parlamentu i wyłonionych zeń rządów (na mocy specjalnej Deklaracji Praw Narodu Angielskiego (1689) – tzw. Bill of Rights, czegoś na kształt konstytucji). Władzę monarchy ograniczył też znacznie tzw. Act of Settelment (Akt o następstwie tronu) z 1701 roku. Akt ten stworzył podstawy nowego ustroju w Anglii – monarchii parlamentarnej.

Zapamiętaj
Pod wodzą Olivera Cromwella została zorganizowana tzw. Armia Nowego Wzoru, która rozbiła królewskie siły zbrojne w bitwie pod Naseby w 1645 roku. Pomocy parlamentowi udzielili też Szkoci. Król dostał się do niewoli (1647).

Gdy Jakub II Stuart próbował iść drogą Karola I, na wzór francuski i z pomocą Ludwika XIV wprowadzić absolutyzm, błyskawicznie, w 1688 roku, został obalony (tzw. wspaniała rewolucja).