Geneza
Kościół dopiero po kilkunastu latach podjął działania zmierzające do ograniczenia wpływów reformacji i uzdrowienia stosunków wewnątrz swoich struktur. Z jednej strony likwidowano najbardziej jaskrawe nadużycia i błędy, a z drugiej przemocą chciano zlikwidować wszelakich przeciwników.
Zbyt późno i niekonsekwentnie podjęto próby porozumienia za pontyfikatu Pawła III. Niepowodzenie wzmocniło „nieprzejednanych” wewnątrz Kościoła, którzy domagali się zdecydowanej rozprawy z przeciwnikiem.
Powstały też nowe zgromadzenia zakonne, jak teatyni czy przede wszystkim jezuici, bezpośrednio podporządkowani papieżowi, stanowiący elitę intelektualną Kościoła.
Sobór trydencki (1545-1563)
Wskutek nacisków z różnych stron (papież Paweł III) zdecydowano się w latach 1545-1563 zwołać sobór zwany trydenckim. Nie doprowadził on, jak łudzili się niektórzy, do jedności chrześcijaństwa, ale za to jasno określił i sprecyzował ramy dogmatyczne Kościoła katolickiego, odżegnując się od protestanckich pomysłów.
Reformy soboru trydenckiego:
- Ogłoszono „jedyną i właściwą” interpretację Biblii, zatwierdzoną przez najwyższe władze kościelne.
- Opublikowano katechizm dla prostego ludu.
- Zniesiono najbardziej rażące nadużycia finansowe związane z nadawaniem beneficjum.
- Zniesiono możliwość· kupowania odpustów.
- Wprowadzono obowiązek prowadzenia ksiąg parafialnych.
- Wprowadzono obowiązek kształcenia kleru w seminariach – pierwsze seminaria powstały w Rieti i Reims (1564, 1567).
- Podporządkowano kurię rzymską papieżowi.
- Wprowadzono obowiązek zamieszkiwania przez biskupów we własnych diecezjach.
- Zreformowano kalendarz – w miejsce starego wprowadzono w 1582 r. nowy (kalendarz gregoriański), obowiązujący do dziś (Grzegorz XIII).
Na czas soboru (1555-1559) przypadł pontyfikat Pawła IV. W Rzymie wprowadzano wówczas zarządzenia reformatorskie za pomocą terroru i nadzoru policyjnego. Papież zdecydował się nawet na wygnanie ponad stu biskupów, którzy opuścili swe diecezje bez specjalnych powodów oraz tysięcy mnichów – zakonników włóczących się po Rzymie poza macierzystymi klasztorami. Z Rzymu przepędzono wszystkie prostytutki, sutenerów, komediantów i błaznów. Kolejni papieże – Pius IV, Pius V, Grzegorz XIII oraz Sykstus V, realizowali reformy swoich poprzedników.
Uwagi
- Od głównego pnia kalwinizmu oderwali się zwolennicy antytrynitarskiej koncepcji, których nazwano arianami bądź braćmi polskimi (ideologiem był Faust Socyn). Jak na tamte czasy ich założenia były utopijne: negacja własności prywatnej, skrajny pacyfizm, konieczność utrzymywania się z pracy własnych rąk. Arianie słynęli ze stojącego na wysokim poziomie piśmiennictwa, publicystyki oraz z prowadzenia słynnej szkoły w Rakowie, zwanej niekiedy akademią.
- Nurt „nieprzejednanych” reprezentował m.in. kardynał Caraffa, który odnowił i zreformował istniejącą już inkwizycję (1542 r.), rozszerzając jej uprawnienia na świeckich i na każde potencjalne państwo. Wsławiła się ona bezwzględnością w tropieniu nieprawomyślności (nie oszczędzano nawet wysoko postawionych osób), choć prawdą jest też, że ponura legenda otaczająca Święte Oficjum (władze inkwizycji) zawiera elementy przesady (propaganda protestancka).
- Kościół stał się mecenasem oraz inspiratorem dla sztuki baroku, która miała zadziwić i przekonać wątpiących w potęgę Kościoła wiernych. U schyłku XVI w. udało się kościołowi katolickiemu powstrzymać napór reformacji, a nawet odzyskać niemałą grupę wiernych.