Po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 roku szlachta po sporach i dyskusjach podjęła decyzję o zasadzie wyboru monarchy przez tzw. wolną elekcję (elekcję viritim), czyli powszechną w obrębie szlacheckiego, oczywiście, stanu (za pomysłodawcę uważany jest Jan Zamoyski).

W praktyce na sejm elekcyjny przyjeżdżali głównie zamożniejsi przedstawiciele szlachty. Magnaci zaś potrafili się świetnie przystosować do sytuacji i nauczyć sztuki manipulowania głosami „panów braci”– jak lubiła zwać się szlachta.
Przed głosowaniem zbierał się sejm zwany konwokacyjnym (od con vocatio – przed głosowaniem), ustalający wszystkie szczegóły elekcji.

Podczas elekcji, zwanej też sejmem elekcyjnym, osobno obradowała szlachta w tzw. kole, osobno magnaci, senatorowie – w szopie stojącej w środku pola elekcyjnego. Zasadą stało się, że wybór następował jednomyślnie, jeżeli jednak jakaś grupa lansująca innego kandydata nie ustępowała, groziło to rozdwojeniem elekcji i wojną domową lub też interwencją zbrojną (przykład – trzecia elekcja Zygmunta III i Maksymiliana Habsburga).

Obowiązków elekta nie wyczerpywały pacta conventa.

Musiał on również zaprzysiąc wierność głównym zasadom ustrojowym Polski, czyli zobowiązać się do:

  • przestrzegania przywilejów szlacheckich,
  • przestrzegania pokoju religijnego (konfederacji warszawskiej z 1573 roku),
  • zwoływania sejmów,
  • poddania się kontroli tzw. rady senatorów – rezydentów,
  • przyjęcia do wiadomości możliwości wypowiedzenia posłuszeństwa przez szlachtę, jeżeli owe zasady by złamał.

Zobowiązania te nazwano od imienia pierwszego elekta artykułami henrykowskimi.
Elekcje odbywały się pod Warszawą, w Kamieniu. Pełnych praw elekt nabywał po koronacji odbywającej się w Krakowie (wyjątkiem były koronacje Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego).

Czas bezkrólewia określano mianem interregnum. W owym czasie władzę, chociaż nie w pełnym zakresie, miał pełnić pierwszy dostojnik państwa – prymas, o czym zadecydowano mimo protestów innowierców. Funkcję tę nazwano interrexem – dosłownie „między królem”.

Uwaga! Bezpośrednią przyczyną wprowadzenia wolnej elekcji był brak potomka ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta Augusta.