Kolonializm nie był wcale w XIX w. zjawiskiem nowym. Mieliśmy do czynienia z jego kolejnym etapem, imperializmem, który wiązał się też z ewolucją kapitalizmu. Europa Zachodnia, a z opóźnieniem, także Austro-Węgry i Rosja weszły na drogę industrializacji. To wiązało się z koniecznością poszukiwania:

  • rynków zbytu dla rosnącej produkcji przemysłowej,
  • źródeł surowców i bogactw mineralnych
  • taniej siły roboczej, tańszej od rodzimej (działał już tam przecież ruch robotniczy zmuszając do podwyżek płac)
  • miejsca do inwestycji i lokowania nagromadzonego kapitału
  • sposobu likwidacji rzeczywistego lub względnego przeludnienia i bezrobocia
  • baz wojskowych kontrolujących główne szlaki handlowe globu, co polepszało też strategiczną pozycje państwa
  • wiązało się z rozwijającym się powszechnie nacjonalizmem, który uzasadniał imperialne działania
  • jak również udokumentowania, jak i dawniej pozycji państwa, wzmocnienia jego prestiżu, w czym pomagały kolonie i obszary zależne

Można zaryzykować twierdzenie, że nowy, XIX i XX- wieczny kolonializm różnił się od poprzedniej fazy, że angażował bardziej masy, trafiając do przekonania przeciętnym ludziom, znajdując bardziej przekonywujące argumenty. Aspekty gospodarcze kolonializmu nie były zresztą niczym nowym, ale teraz wysunęły się na pierwsze miejsce. Nowy kolonializm już nie tyle szukał już kruszców, przygody i mitycznego Eldorado, ile bardziej wymiernych i mniej ulotnych, za to trwałych źródeł narodowego bogactwa. Nieobce jak dawniej były mu tez aspekty prestiżowe i wojskowe.

Imperium angielskie

Największą potęgą kolonialną pozostawała Anglia, która ta pozycję zdobyła już na przełomie XVIII i XIX w., szczególnie po załamaniu się hiszpańskiego i portugalskiego panowania w Ameryce Środkowej i Południowej. Najważniejszymi nabytkami Wielkiej Brytanii w XIX i na początku XX w. były:

  • Indie zwane „perłą w Koronie” imperium, a potem i pobliska Birma
  • Ceylon
  • Malaje i Singapur (druga z pereł, najważniejszy z portów imperium zbudowany od zera)
  • Australia, stopniowo kolonizowana od końca XVIII w., początkowo kolonia karna, a także sąsiednia Nowa Zelandia
  • Południowa Afryka, najpierw Kraj Przylądkowy, a na przełomie XIX/XX w. podbój niepodległych dwóch burskich republik Transwalu i Oranii (wojna burska 1899-1902)
  • podporządkowanie sobie za długi – z czasów budowy Kanału Sueskiego Egiptu w formie protektoratu; a także Sudanu, gdzie brutalnie stłumiono długie powstanie mahdystów (1879-1898)

Wielka Brytania wyciągając wnioski z wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, a także ledwo co zakończonej wojny secesyjnej, dla kolonii zdominowanych przez etniczny element angielski czy anglojęzyczny wprowadziła specjalny status. Było to dominium, oznaczające szeroką autonomię, z czasem nawet włącznie z prowadzeniem polityki zagranicznej i obronnej. Dominialny status oznaczał więc początek drogi do niepodległości. Pierwsza status dominium uzyskała Kanada w 1867, potem Australia w 1901, Nowa Zelandia w 1907 i Związek Południowej Afryki w 1910 r.

Francuskie imperium

Francja z kolei podczas rewolucyjnej i napoleońskiej zawieruchy utraciła szereg posiadłości. Część odzyskała po kongresie wiedeńskim, ale przeważały wśród nich małe wyspy na Karaibach czy Oceanie Indyjskim. W XIX w. przystąpiła do budowy imperium, głownie na terenie Afryki. W rękach Francji znalazły się m.in.:

  • Afryka Północno-Zachodnia, tutaj szczególnie cenna była Algieria
  • część Konga
  • Madagaskar
  • Indochiny (Wietnam – jako klasyczna kolonia, Laos i Kambodża w roli protektoratów)

Nadal posiadały kolonie państwa, które przestały się liczyć w gronie mocarstw: Holandia (głównie Indonezja), Hiszpania (niektóre wyspy karaibskie, jak np. Kuba czy Porto Rico i na Pacyfiku, enklawy w Afryce) czy Portugalia (głównie na południu Afryki). Kolonie uzyskała niezależnie, a może właśnie ze względu na swoją słabość – nie zagrażała więc naruszeniem względnej równowagi – Belgia, w postaci wielkiego Konga.

Niemcy i Włochy

Do grona mocarstw kolonialnych aspirowały też Niemcy i Włochy. Przed zjednoczeniem obu państw nie wchodziło to w rachubę, ale fakt późnej konsolidacji wpłynął na fakt, że kiedy przystąpiły do polityki ekspansji, najlepsze „kawałki tortu” zostały już przez innych, głownie Anglików czy Francuzów opanowane. Niemcy zawładnęły w sumie niemałymi obszarami, ale w stosunku do swych ambicji, niewystarczającymi:

  • Afryka Południowo-Zachodnia, czyli Namibia
  • Afryka Wschodnia: obecna Tanzania, Rwanda i Burundi
  • Kamerun i Togo
  • enklawy na Pacyfiku: Papua, Nauru, część Samoa, Karoliny, Mariany, Wyspy Bismarcka, a nawet chińska prowincja Szantung

Włochy miały ambicje opanować Tunezje, ale zderzyły się tutaj z francuskimi interesami. Ostatecznie opanowały: Libię, wcześniej Erytreę i większą część Somalii. Nie udała im się za to próba opanowania Etiopii (Abisynii).

Rosja

Rosja z racji posiadania w najbliższym azjatyckim sąsiedztwie olbrzymich obszarów o nieuregulowanym statusie politycznym, nie musiała włączyć się za zamorskiej ekspansji. Podporządkowała sobie Azję Środkową, dochodząc do Afganistanu i Persji (Iranu), a także zepchnęła bardziej na południe Chiny. Na wydartych Chińczykom terenach carowie pobudowali miasto i bazę wojskową o dumnej nazwie: Władywostok (władca wschodu).

Początek ekspansji USA

Do gry o podział świata włączyły się też pozaeuropejskie, nowe mocarstwa o wielkich ambicjach i aspiracjach. Stany Zjednoczone w sposób spektakularny rozgromiły Hiszpanię w 1898 r. i zagarnęły dzięki temu Filipiny, Guam, Wake, czy Porto Rico, a także podporządkowały sobie oficjalnie wyzwoloną spod hiszpańskich rządów Kubę. USA rozpoczęły też politykę interwencji w Ameryce Łacińskiej, doprowadzając do oderwania od Kolumbii, niechętnej udzielenia licencji Stanom na budowę sztucznej drogi wodnej, jej ówczesnej prowincji, Panamy(1903). Niepodległy kraj oddał USA obszar na którym powstał ukończony w 1914 r. Kanał Panamski.

 

Wzrost roli Japonii i problem Chin

Do grona mocarstw światowych wtargnęła efektownie Japonia, która jeszcze do połowy XIX w. pogrążona była w stanie feudalnej anarchii i zacofania. W efekcie tzw. rewolucji Meiji (Meidżi), zwycięstwo odnieśli zwolennicy modernizacji, przeprowadzanej gwałtownie od 1868 r. Przystąpiła do ekspansji, zdobywając na osłabionych i zacofanych Chinach Tajwan, oraz stopniowo podporządkowując sobie Koreę (lenno chińskie). To z kolei zaniepokoiło Rosję, mającą swoje własne plany do tych obszarów. Zwycięstwo nad nią (1904-1905) dało Japonii oprócz prestiżu, także i znaczącą pozycje na Dalekim Wschodzie. Osłabione Chiny pogrążone w izolacji i zacofaniu stały się obiektem interwencji mocarstw kolonialnych (np. wojny opiumowe z Anglia i Francją), z którymi musiały podpisać szereg upokarzających traktatów.

Uwaga!
Rywalizacja na tle kolonialnym stałą się jedną z przyczyn I wojny światowej.

Zapamiętaj

  • Burowie – potomkowie holenderskich osadników w Południowej Afryce, którzy stworzyli niezależne od Anglików państwa: Transwal i Oranię w drugiej połowie XIX w.; sami przywiązani do swojej wolności, wobec plemion murzyńskich bywali bezwzględni;
  • wojna burska – były co prawda dwie, ale zadecydowała o losach Południowej Afryki druga, w latach 1899-1902; nieszczęściem Burów, stało się odkrycie na ich obszarach wielkich pokładów złota, co zainteresowało Anglików; była to najkrwawsza z wojen kolonialnych i najbardziej kosztowna dla Anglii;
  • Kanał Panamski – najważniejsza sztuczna droga wodna zachodniej półkuli wybudowana przez Amerykanów w latach 1903-1914, strefa kanału została przez nowo powstałą Panamę wydzierżawiona Stanom Zjednoczonym, które przyczyniły się do powstania tego kraju, inspirując rebelię przeciwko Kolumbii;
  • Kanał Sueski – wybudowany w latach 1859-1869, łączący Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym, skracający drogę do Indii, przez brytyjsko-francuskie towarzystwo; głównym projektantem był F. Lesseps, najsławniejsza i najważniejsza ze sztucznych dróg morskich;
  • rewolucja Meiji – przewrót polityczny i proces reform zapoczątkowany w latach 1868-1872, który doprowadził nie tylko do obalenia władzy wojskowych feudałów, ale i wejścia Japonii poprzez szybką modernizacje do grona mocarstw;
  • wojny opiumowe – konflikty sprowokowane przez Anglie czy Francję, doprowadziły do gospodarczego uzależnienia Chin od europejskich mocarstw, otwarcia chińskiego rynku zbytu i oderwania Hongkongu; lata 1839-1842 i 1856-1858 i 1859-1860