Zarówno Hitler, jak i Mussolini kwestionowali istniejący porządek polityczny w Europie i świecie określany mianem wersalsko-waszyngtońskiego, głosząc rewanżyzm, odwet, ekspansjonizm. Początkowo wydawało się, że są to hasła polityków głoszone w celu zdobycia władzy bądź wywołania entuzjazmu mas. Ostatecznie Włochy Mussoliniego wmontowały się w istniejący układ i narzekały na rzekome krzywdy, oprócz zbrojeń nie czyniły nic, co by wzbudziło niepokój świata.

Hitlerowskie Niemcy

Jednak od 1933 roku okazało się, ku zdumieniu świata, że Hitler poważnie potraktował swój program, odrzucając nie tylko werbalnie, lecz i praktycznie ograniczenia nałożone na Niemcy przez traktat wersalski – rozpoczynając zbrojenia na wielką skalę, wprowadzając obowiązkową służbę wojskową, tworząc potężne lotnictwo wojskowe i za zgodą Anglii budując flotę wojenną (układ morski z1935 roku) czy też występując z Ligi Narodów. Zgodnie z postanowieniami wersalskimi odbył się w 1935 roku plebiscyt w Saarze, w którym zdecydowanie zwyciężyli zwolennicy powrotu do Niemiec. W roku następnym wojska hitlerowskie wkroczyły do zdemilitaryzowanej Nadrenii, nie spotykając żadnego oporu, zaś alianci ograniczyli się do jałowych not protestacyjnych. Francja i przede wszystkim Wielka Brytania przyjęły postawę faktycznej kapitulacji wobec mnożących się żądań III Rzeszy. Tę politykę cynicznie nazwano mianem „appeasementu” (uspokojenia, łagodzenia).

Włochy Mussoliniego

W tym czasie do jawnej agresji przystąpiły Włochy, w październiku 1935 roku atakując słabą i biedną Etiopię i w pełni podbijając ją wiosną następnego roku. Mussolini rozpoczął budowę obiecanego imperium. Liga Narodów nałożyła sankcje na Italię (zaprotestowały przeciw temu Niemcy), co stało się przyczynkiem zbliżenia włosko-niemieckiego (Włochy wystąpiły z Ligi w1937). Dotychczasowe stosunki dwóch państw faszystowskich nie były najlepsze, dyktatorzy rywalizowali ze sobą, wreszcie Włochy niepokoiły się planami Rzeszy wobec Austrii, którą Niemcy usiłowały przyłączyć za pomocą puczu w1934 roku. Zdecydowane działanie Włoch udaremniło wówczas ten zamiar.

Japonia

Na Dalekim Wschodzie agresorem stała się Japonia. W 1931 roku oderwała od Chin Mandżurię, tworząc marionetkowe cesarstwo Mandżukuo (z ostatnim cesarzem chińskim Pu Yi). W następnych latach miały miejsce kolejne prowokacje wobec Chin, a oficjalna agresja nastąpiła w 1937 roku. W 1938 roku Japończycy podjęli pierwszą próbę opanowania zsowietyzowanej Mongolii. Odparci, ponowili ją w 1939 roku, jednak zostali ponownie rozgromieni nad Chałchyn-Goł przez Rosjan.

Wydarzenia w Afryce, Azji i Europie zbliżyły państwa, których wspólnymi cechami były pragnienia dominacji i nacjonalizm. Najpierw doszło do porozumienia japońsko-niemieckiego (listopad 1936), w roku następnym – włosko-niemieckiego i ostatecznie trójstronnego, zwanego popularnie osią Berlin-Rzym-Tokio, pod oficjalną nazwą paktu antykomunistycznego (czyli wymierzonego w światowy komunizm).

Narastanie konfliktów

W 1936 roku wybuchła w Hiszpanii wojna domowa między legalnie wybranym rządem republikańskich demokratów (do 1931 kraj ten był monarchią), mających oparcie w socjalistach, komunistach i częściowo anarchistach, a rebeliantami pod przywództwem generała Franco, wspieranego przez monarchistów, konserwatystów, większość duchowieństwa i partię faszystowską. Pomocy generałowi Franco udzieliły Niemcy i Włochy, walnie przyczyniając się do sukcesu rebeliantów. Wojna obfitowała w okrucieństwa z obydwu stron. Zakończyła się zdobyciem władzy przez faszyzujących frankistów w 1939 roku.

W marcu 1938 roku za zgodą Mussoliniego Hitler dokonał przyłączenia (Anschlussu) Austrii, co spotkało się z radością sporej części zdezorientowanego społeczeństwa. Po tym sukcesie Hitler zapragnął zagarnąć Czechosłowację. Pretekstu do tego dostarczyła Niemcom liczna mniejszość niemiecka dowodzona przez lokalną partię nazistowską. Czechosłowacja była sojusznikiem Francji i ZSRR, stąd też planowany rozbiór, a potem likwidacja tego państwa wymagały dyplomatycznej gry. Niemcy próbowali więc stworzyć wrażenie prześladowanych. Francja i Anglia czyniły wszystko, aby do wojny nie dopuścić i zgodziły się na konferencję międzynarodową w Monachium (koniec września 1938 roku), gdzie dokonano faktycznego rozbioru suwerennego państwa przy milczącej aprobacie oportunistycznych mocarstw. W historii dyplomacji układ z Monachium słusznie uważany jest za haniebny.

Dla Hitlera był to jedynie etap wstępny do kompletnej likwidacji państwa czeskiego, którą przeprowadził w marcu 1939 roku. Na Słowacji powstało wasalne państwo rządzone przez miejscowych klero-faszystów (ksiądz Józef Tiso). Ukrainę Zakarpacką otrzymały Węgry. Również w marcu Niemcy zmusiły Litwę do oddania okręgu Kłajpedy.
Mussolini, pragnąc dotrzymać tempa sojusznikowi, w kwietniu 1939 roku dokonał aneksji Albanii. W tym samym czasie państwo Hitlera szykowało się już do rozprawy z Polską.

Zapamiętaj

  • 1931 – oderwanie od Chin przez Japonię Mandżurii i utworzenie marionetkowego cesarstwa Mandżukuo; Japonia w efekcie krytyki występuje z Ligi Narodów
  • 1933 – wystąpienie III Rzeszy z Ligi Narodów
  • 1934 – nieudana próba przyłączenia Austrii przez III Rzeszę, zamordowanie przez lokalnych nazistów kanclerza Dolffusa
  • 1935 – w wyniku plebiscytu powrót Saary do Rzeszy; układ morski Niemiec z W. Brytanią, dający Rzeszy prawo do zbrojeń morskich
  • 1935-1936 – agresja włoska na Abisynię (Etiopię) i jej podbój
  • 1936 – remilitaryzacja Nadrenii
  • 1936-1939 – wojna domowa w Hiszpanii
  • 1936-1937 – powstanie tzw. Osi Berlin – Tokio – Rzym
  • 1937-1945 – wojna domowa w Hiszpanii
  • 1938 – „anchluss” Austrii i konferencja monachijski oznaczająca rozbiór Czechosłowacji
  • 1939 – likwidacja Czechosłowacji, powstanie wasalnej wobec Niemiec Słowacji oraz Protektoratu Czech i Moraw przyłączonego do III Rzeszy,zajęcie przez Niemcy kręgu Kłajpedy wskutek szantażu wobec Litwy