W końcu XIX w. również polska prawica doczekała się własnej reprezentacji politycznej. Nie działo się to w próżni. W Europie rozwijał się nacjonalizm, który nie ominął też ziem polskich znajdujących się pod zaborami. Przyczyniła się do tego wybitnie antypolska polityka Rosji i Niemiec, jak również narastające konflikty narodowościowe z Ukraińcami, Niemcami, Żydami, Litwinami i w mniejszym stopniu Białorusinami.

  • Inspiracje do powstania partii narodowych wyszły z kilku ośrodków. W 1886 roku w Warszawie zaczął wychodzić „Głos”, którego redaktorem był Jan Ludwik Popławski. Na łamach pisma zwalczano burżuazję obcego pochodzenia oraz „kosmopolityczny” internacjonalizm (czytaj socjalizm). Równocześnie w Szwajcarii powstała Liga Polska założona przez epigonów, weteranów powstania styczniowego, nawiązująca do tradycji narodowowyzwoleńczej, na czele z Zygmuntem Miłkowskim znanym pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż (1887).
  • W kraju powstał tajny Związek Młodzieży Polskiej „Zet” (Zygmunt Balicki i Roman Dmowski), posiadający swoje filie we wszystkich zaborach, w pruskim np. współpracujący z TTZ (Towarzystwem Tomasza Zana) oraz z Czerwoną Różą. Wkrótce doszło do współdziałania Ligi z „Zetem”, którego członkowie zasilali twór weteranów 1863 roku. Z czasem młodzi działacze nadali ton organizacji w kierunku bardziej zdecydowanego nacjonalizmu. W 1893 roku doszło do swoistego zamachu stanu, gdy młodzi, na czele z Romanem Dmowskim (wówczas studentem biologii), przejęli kierownictwo, zmieniając nazwę na Ligę Narodową.
  • Ewolucja prawicowa postępowała szybko. Ligowcy, mając zwolenników w każdym z zaborów, a nawet i na emigracji, utworzyli w 1897 roku Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, zwane popularnie endecją. Do grona przywódców i czołowych postaci oprócz Dmowskiego należeli: Zygmunt Balicki, Marian Seyda, Bernard Chrzanowski oraz Wojciech Korfanty. Główne prace teoretyczne endecji to dzieła Romana Dmowskiego: Nasz patriotyzm, Myśli nowoczes­nego Polaka oraz Zygmunta Balickiego Egoizm narodowy wobec etyki.
    Program Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego podkreślał:

    • solidaryzm społeczny, piętnując socjalizm i walkę klas jako zjawiska łamiące jedność narodu;
    • zaznaczał różnice między Polakami a innymi narodowościami na historycznych ziemiach polskich;
    • proponował asymilację mniejszości, niekoniecznie dobrowolną;
    • zaznaczał możliwość kompromisu z Rosją, uważając, że Niemcy są zdecydowanym wrogiem numer jeden;
    • wskazywał na Żydów jako konkurentów ekonomicznych i wrogów polskiej społeczności.

Endecja odegrała rolę pozytywną głównie w zaborze pruskim, mobilizując społeczeństwo do obrony polskiego stanu posiadania, w rosyjskim propagując akcje samokształceniowe (Polska Macierz Szkolna). W Galicji podgrzała, niestety, i tak istniejący konflikt z Ukraińcami.

Ewolucja polityczna formacji Romana Dmowskiego przebiegała coraz mocniej w kierunku prorosyjskim. Przełomem tutaj stały się wydarzenia lat 1905-1907. W przededniu I wojny światowej endecja zajęła stanowisko jednoznacznie prorosyjskie. Posiadała również w dwóch pozostałych zaborach swoje „mutacje”.

  • Po kilkuletnim okresie konspiracji powstało w Niemczech w 1909 roku Polskie Towarzystwo Demokratyczno-Narodowe na czele z Wojciechem Chrzanowskim.
  • W 1905 roku w Galicji zawiązało się Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe ze Stanisławem Głąbińskim na czele, co wpłynęło na zaostrzenie konfliktu z Ukraińcami.