Powstanie nowych i upadek starych państw

Pierwsza wojna światowa kompletnie zmieniła układ sił politycznych w Europie. Przegrały wojnę i upadły cztery cesarstwa, z których trzy odgrywały niewątpliwie olbrzymią rolę: Rosja, Niemcy, Austro-Węgry i Turcja. Austro-Węgry przestały istnieć.

  • W środkowej i wschodniej Europie pojawiły się nowe kraje lub odzyskały niepodległość te, które ją niegdyś utraciły: Finlandia, Estonia, Łotwa, Polska, Czechosłowacja;
  • Węgry (w cesarsko-królewskiej monarchii Madziarzy stanowili naród współrządzący, ale bez pełnej suwerenności);
  • Jugosławia będąca dobrowolnym połączeniem ziem Słowian południowych, oficjalnie nazywana królestwem SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców) pod berłem serbskiej dynastii;
  • powiększona została (o około dwa razy) Rumunia o ziemie węgierskiego Siedmiogrodu;
  • pośrednio także nowym tworem była republika austriacka, będąca państwem austriackich Niemców, mających dość istotne problemy z własną świadomością narodową, z odpowiedzią, kim są po upadku naddunajskiej wielonarodowej monarchii Habsburgów;
  • w kilka lat później (w 1922 roku) do tego grona doszła ciężko doświadczona brytyjskim panowaniem Irlandia.

Traktat wersalski

Nowy układ sił ustalony został na paryskiej konferencji pokojowej (styczeń-czerwiec 1919 roku), której zwieńczeniem stał się traktat wersalski. Na mocy postanowień traktatu wersalskiego:

  • Niemcy uznane zostały przez zwycięzców za głównego winowajcę wojny i musiały ponieść tego konsekwencje.
  • Niemcy musiały oddać:
    • Francji Lotaryngię oraz Alzację,
    • Belgii okręg Eupen i Malmedy,
    • Polsce Wielkopolskę i Pomorze Wschodnie,
    • Śląsk, Warmię i Mazury oraz północny Szlezwik uznano za terytoria plebiscytowe, gdzie lokalna ludność miała rozstrzygnąć o ich przynależności (oprócz Szlezwiku plebiscyty te zostały wygrane przez Niemców).
  • Niemcy utraciły wszystkie kolonie, które przejęły od nich Japonia, Francja, Wielka Brytania i jej dominia (Związek Południowej Afryki, Australia, Nowa Zelandia).
  • Zredukowano flotę wojenną Niemiec, zabraniając przy okazji posiadania okrętów podwodnych oraz lotnictwa wojskowego o charakterze ofensywnym.
  • Władze Niemiec zobowiązano do zniesienia obowiązkowej służby wojskowej, a armię zredukowano do 100 tysięcy ludzi.
  • Ponadto Niemcy miały zapłacić odszkodowanie (kontrybucję) w wysokości około 31 miliardów dolarów.
  • Dla zagwarantowania realizacji układu zwycięzcy uzyskali prawo do okupowania przez 15 lat lewego brzegu Renu.

Na konferencji pokojowej doszło do zderzenia interesów zwycięzców.

  • Anglia zmierzała do osłabienia wpływów Francji i oszczędzała Niemcy w imię idei równowagi, Francja z kolei pragnęła zaostrzyć warunki traktatu.
  • Spory francusko-brytyjskie odbiły się raczej na państwach środkowoeuropejskich, które zapłaciły ich koszty, były nimi np. plebiscyty na zachodnich polskich kresach czy też powstanie dziwnego tworu, jakim było Wolne Miasto Gdańsk.
  • USA – pod przywództwem prezydenta Wilsona, polityka ideowego, nie do końca zorientowanego w zawiłościach polityki europejskiej – usiłowały odgrywać rolę arbitra, nie zawsze szczęśliwie.
  • Ideą przewodnią prezydenta USA stało się powołanie międzynarodowej organizacji, która zapobiegałaby wojnom i konfliktom. W efekcie tych starań powstała Liga Narodów o ograniczonych jednak kompetencjach. Same zresztą Stany Zjednoczone, wskutek protestu Kongresu, nie weszły w jej skład, co stało się nie tylko porażką osobistą prezydenta, ale też i samej Ligi, której zabrakło wewnętrznej siły i ducha.
  • Większość byłych kolonii niemieckich i posiadłości tureckich uznanych zostało za terytoria mandatowe Ligi, które przydzielono poszczególnym państwom zwycięskim – Francji, Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii. Formalnie mandat miał stanowić „poczekalnię” do pełnej niepodległości.

Uzupełnieniem nowego ładu powstałego w Wersalu stała się konferencja waszyngtońska (listopad 1921 roku – luty 1922 roku), w której uczestniczyły USA, Wielka Brytania, Japonia, Francja, Włochy tudzież Belgia, Holandia i Portugalia. Przedmiotem obrad były przede wszystkim problemy Dalekiego Wschodu, głównie Chin.

 

Zapamiętaj

Nowe i sukcesyjne państwa w Europie po I wojnie światowej:

Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechosłowacja, Węgry i Austria, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców – od 1929 Jugosławia, Irlandia – od grudnia 1921 (początkowo jako dominium brytyjskie)

Datownik

• Styczeń – czerwiec 1919 – paryska konferencja pokojowa
• Kwiecień 1919 – powstanie Ligi Narodów
• 27.12.1918-16.02.1919 – powstanie wielkopolskie
• 28.06.1919 – podpisanie traktatu wersalskiego
• 17-19.08.1919 – pierwsze powstanie śląskie
• 24.04.1920 – podpisanie sojuszu polsko-ukraińskiego ( z atamanen S. Petlurą)
• 11.07.1920 – przegrany plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu; ok. 5-7% głosów za Polską
• 12-17.08.1920 – zwycięska bitwa warszawska, zwana „cudem nad Wisłą”
• 19-28.08.1920 – drugie powstanie śląskie
• 20.03.1921 – przegrany plebiscyt na Górnym Śląsku; ok. 40% ludności opowiedziało się za Polską
• 3.05- 3.07.1921 – trzecie powstanie śląskie( w tym bój pod Górą Świętej Anny)
• 12.10.1921 – decyzja Rady Ligi Narodów podziale Górnego Śląska, którego 29 % przekazano Polsce; wcześniej Sejm uchwalił ustawę o autonomii Śląska
• 28.07.1920 – decyzja rady ambasadorów przyznająca drogą arbitrażu większą część Śląska Cieszyńskiego, Orawy i Spiszu Czechosłowacji

Traktaty pokojowe zawarte z państwami sukcesyjnymi i sojusznikami Niemiec:

  • 10.09.1919 – Saint Germain en Laye z Austrią
  • 27.11.1919 – Neuilly z Bułgarią
  • 4.06.1919 – Trianon z Węgrami
  • 10.08.1920 – Sevres i 24.07.1923 – Lozanna z Turcją; pierwszy oznaczał faktyczny rozbiór, a drugi wyznaczał współczesne granice Turcji
  • Listopad 1921 – kwiecień 1922: konferencja waszyngtońska ustalająca parytet zbrojeń morskich i zasadę „otwartych drzwi” wobec Chin

Na konferencji paryskiej decydowały o losach świata mocarstwa: tzw. Wielka Piątka (USA, W. Brytania, Francja, Włochy, Japonia), ale ze względu na brak zainteresowania kwestiami Europy Japonii, to o losach starego kontynentu zadecydowała „gruba czwórka” przywódców:

  • W. Wilson (USA),
  • D. LLoyd-George (Wielka Brytania),
  • G. Clemencau (Francja),
  • V. Orlando (Włochy)