Prace nad nową prawdziwie socjalistyczną konstytucją oficjalnie rozpoczęły się w 1951 r., gdy Sejm powołał specjalną ku temu komisję, ale faktycznie odpowiednie działania podjęła już wcześniej PZPR (1949) zgłaszając projekt, pozytywnie opiniowany przez Stalina, a potem oczywiście uchwalony przez „parlament” 22.07.1952. Propaganda informowała o rzekomej ogólnonarodowej dyskusji, w której ponoć wzięło 11 mln obywateli, ale nie należy chyba tego brać zbyt serio, ponieważ władze wyciszyły krytykę, interesując się jedynie głosami aprobującymi.

Konstytucja w zasadzie obowiązywała do grudnia 1992, gdy sejm już III RP przyjął prowizorium konstytucyjne (tzw. wałęsowska „Mała Konstytucja”), choć najbardziej rażące sformułowania przestały obowiązywać już wcześniej. Naczelne zasady ustrojowe znalazły się w preambule oraz kilku pierwszych artykułach.

  • Polska Rzeczpospolita Ludowa (nowa oficjalna nazwa naszego kraju) miała być państwem demokracji ludowej, w którym władza należała do „ludu pracującego miast i wsi”, co faktycznie zastępowało pojęcie naród. Formalnie mogło to oznaczać pozbawienie praw politycznych i innych grup społecznych, o czym wspominał jeden z artykułów: „PRL ogranicza, wypiera i likwiduje klasy społeczne, żyjące z wyzysku robotników i chłopów”.
  • „Ludowładztwo” miało się realizować poprzez: „sojusz robotniczo-chłopski”, „kierowniczą rolę partii robotniczej”, system przedstawicielski, odpowiedzialność przedstawicieli przed wyborcami, praworządności oraz „zasad współdziałania władzy i administracji państwowej z ludem”. Mówiąc szczerze, jedynie kierownicza rola partii była faktem, pozostałe zaś zasady ideologicznym frazesem.
  • Najwyższym organem władzy w PRL był sejm. Jego kadencja trwała 4 lata, a wyłaniany był w 4-przymiotnikowych wyborach: powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych. Faktycznie jednak wybory doby PRL stanowiły bardziej tylko głosowanie i posiadały charakter propagandowego plebiscytu, ponieważ listę kandydatów ustalała partia, jakieś ochłapy rzucając swoim sojusznikom (ZSL, SD, „Pax”) bądź maleńkim niezależnym grupkom (np. „Znak”).
  • Sejm powoływał i odwoływał Radę Ministrów, a ona sama „odpowiadała i zdawała sprawę ze swojej działalności” przed „wysoką izb”. Oczywiście dysponował, co naturalne, funkcje ustawodawcze oraz ustrojodawcze. Wskutek wiadomych okoliczności, głównie dominacji jednego ugrupowania (PZPR), sejm PRL bądź nie zajmował stanowiska w obliczu poważnych konfliktów społeczno-politycznych, bądź było ono spóźnione. W stosunku do „Małej Konstytucji” z 1947 r. utracił funkcję ustalania „zasadniczego kierunku polityki państwa”.
  • Konstytucja zlikwidowała urząd prezydenta, zastępując go znaną już z ustawy zasadniczej z 1947 r., kolegialną Radą Państwa, co naruszało w pewnym sensie zasadę jednolitości władzy. Rada Państwa uzupełniała i zastępowała w okresach między jego sesjami sejm PRL. Jej pozycja wykraczała poza ramy nakreślone jeszcze w 1947 r., czy nawet konstytucji z 1952 r., przypominając Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Składała się z 15 (potem 17) osób, wybieranych przez Sejm, w tym: przewodniczącego (zawsze ktoś z PZPR), 4 zastępców, sekretarza i 9 członków (w latach 70-tych zwiększono ich ilość do 11). Posiadała dosyć istotne kompetencje (czyniło to fikcyjnym zapis o nadrzędności wśród organów państwowych, sejmu) jak:
    • prawo zwoływania sejmu i zarządzania do niego wyborów;
    • dysponowanie inicjatywą ustawodawczą;
    • prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy; sejm miał je formalnie zatwierdzać (co też czynił);
    • sprawowanie zwierzchnictwa nad Radą Ministrów;
    • powoływanie i odwoływanie na wniosek premiera ministrów między sesjami sejmu;
    • nadzór nad radami narodowymi i zarządzanie wyborów do nich;
    • wybór składu Sądu Najwyższego i nominacja prokuratora generalnego.

Uwaga! W latach 80-tych powstała przy przewodniczącym Rady Państwa tzw. Rada Konsultacyjna pomyślana jako forum dyskusyjne z przedstawicielami różnych opcji politycznych, w tym i opozycji (niewiele osób w pełni wiarygodnych w niej się znalazło), ale ciało to nie odegrało istotnej roli.

  • Rada Ministrów pozostawała naczelnym organem administracji. W jej skład oprócz premiera i jego zastępców, ministrów wchodzili przewodniczący różnych centralnych komisji i komitetów (np. Komisji Planowania), a nawet od 1976, to już swoiste curiosum prezes Naczelnej Izby Kontroli (w domyśle rząd miał sam siebie kontrolować).
  • Jako że z reguły szefem rządu był członek PZPR, jak i większość członków gabinetu, to właśnie poprzez Radę Ministrów praktycznie realizowała się kierownicza rola PZPR. Formalnie odpowiadając przez również zdominowanym przez członków partii sejmem, gabinet posiadał dosyć znaczne prerogatywy:
    • prawo inicjatywy ustawodawczej;
    • składanie projektu budżetu państwa i narodowego plany gospodarczego;
    • koordynacja działań ministerstw i podlegających im organów;
    • sprawowanie ogólnego kierownictwa w zakresie obronności kraju, organizacji sił zbrojnych i prowadzenia polityki zagranicznej;
    • realizacja (wykonywanie ustaw).
  • Terenowy aparat władzy odzwierciedlał strukturę władzy naczelnych. Rolę lokalnych organów władzy pełniły wybierane na 3 lata rady narodowe, również wskutek 4-przymiotnikowych wyborów; odpowiedni akapit konstytucji stwierdzał, że „wyrażają one wolę ludu pracującego”. Ich z kolei organami wykonawczymi i zarządzającymi były wybierane i odwoływane przez rady prezydia. Początkowo, zgodnie z ustawą z 1950 r., istniały rady na szczeblach gminy, miasta, powiatu i województwa. W 1954 r. mocą nowej ustawy zlikwidowano gminy (było ich 3000) aby je przywrócić w 1972 (2300) i wprowadzono gromady (początkowo było ich 8800!). Kolejne reformy administracji przeprowadzone w latach 1972-75 doprowadziły do likwidacji prezydiów rad narodowych jako kolegialnych organów i zastąpienia ich organami jednoosobowymi, tj. wojewodami, naczelnikami powiatów, miast i gmin oraz prezydentami miast, a w końcu do zniesienia samych powiatów (było ich 390). W ten sposób administracja i władza terenowa od 1975 r. posiadała charakter dwuszczeblowy: gminę i województwo. Ilość tych ostatnich ewoluowała od 14 w 1946, przez 17 między 1950 a 1975 r., po 49 od 1975 r.
    Do zadań RN należało:

    • uchwalanie terenowych planów i budżetów gospodarczych;
    • kontrola uchwał Rad niższego szczebla;
    • utrzymanie porządku publicznego;
    • współdziałanie w umacnianiu obronności i bezpieczeństwa państwa.
  • W kwestii ustroju gospodarczego konstytucja sankcjonowała planowanie oraz prymat własności społecznej, co było wynikiem określonej opcji ideologicznej (komunistycznej), stanowiąc fundament realnego socjalizmu.
  • Konstytucja PRL zawierała liczne prawa i swobody obywatelskie, które można usystematyzować na kilka grup:
    • polityczne: prawa wyborcze, zrzeszania się, prawo zwracania się do organów państwowych ze skargami i zażaleniami;
    • socjalne: prawo do pracy i wypoczynku, ochrony zdrowia, emerytur, rent, odszkodowań, opieki nad rodziną, prawo własności indywidualnej;
    • kulturalno-oświatowe: prawo do nauki, badań naukowych, do korzystania ze „zdobyczy kultury”
    • wolności osobiste: nietykalność osoby i mieszkania, tajemnica korespondencji, wolność słowa i druku, zgromadzeń, manifestacji, sumienia i wyznania.
  • W zakresie sądownictwa, konstytucja powtarzała ustrój sądów wprowadzony ustawą z lipca 1950 r.
    System sądów w PRL obejmował:

    • Sąd Najwyższy; składał się z 1 prezesa, prezesów i sędziów, dzielił się na 4 izby:
      • Izbę Administracyjną,
      • Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
      • Izbę Cywilną,
      • Izbę Karną i Wojskową;
    • sądy powszechne (wojewódzkie i rejonowe)
    • sądy szczególne jak: Naczelny Sąd Administracyjny, sądy wojskowe, sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, przejściowo też Najwyższy Trybunał Narodowy dla sądzenia zbrodniarzy wojennych w latach 1945-47.

Konstytucja sankcjonowała też ustawę z 1950 r. tworzącą urząd prokuratora generalnego PRL jak też podlegające mu prokuratury wojewódzkie i rejonowe.
Wymiar sprawiedliwości (sądy i prokuratura) podlegał Radzie Państwa. Sędziowie mieli pochodzić z wyboru, ale ze względu na brak przepisów wykonawczych, Rada Państwa dokonywała ich nominacji jak też odwoływała ze swych funkcji.

Konstytucja kilkakrotnie była nowelizowana w latach:

  • 1954 – sprawa gromad,
  • 1957 – powołanie NIK,
  • 1960 – ustalenie liczby posłów na 460,
  • 1972 – reaktywowanie gmin,
  • 1975 – likwidacja powiatów,
  • 1976 – podkreślanie socjalistycznego charakteru państwa i sławny zapis o kierowniczej roli partii,
  • 1982 – utworzenie Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego,
  • 1987 – powołanie Rzecznika Praw Obywatelskich oraz instytucji referendum,
  • 1989 – zapoczątkowanie przemian ustrojowych w wyniku kompromisu przy „okrągłym stole”.

W sumie w okresie PRL nie tyle konstytucja ile praktyka życia politycznego decydowała o rzeczywistym kształcie ustrojowym państwa, a ta sprowadzała się do wszechwładzy PZPR, co czyniło zapisy ustawy zasadniczej często fikcyjnymi.

Premierzy polscy po II wojnie światowej:

  • I 1945 – II 1947 – Edward Osóbka-Morawski
  • II 1947 – XI 1952 – Józef Cyrankiewicz
  • XI 1952 – III 1954 – Bolesław Bierut
  • III 1954 – XII 1970 – Józef Cyrankiewicz
  • XII 1970 – II 1980 – Piotr Jaroszewicz
  • II – VIII 1980 – Edward Babiuch
  • IX 1980 – II 1981 – Józef Pińkowski
  • II 1981 – XI 1985 – Wojciech Jaruzelski
  • XI 1985 – IX 1988 – Zbigniew Messner
  • IX 1988 – VII 1989 – Mieczysław Rakowski
  • VIII 1989 – Czesław Kiszczak (nie udało mu się utworzyć rządu);
  • VIII 1989 – XII 1990 – Tadeusz Mazowiecki
  • I – XII 1991 – Jan Krzysztof Bielecki
  • XII 1991 – VI 1992 – Jan Olszewski
  • VI – VII 1992 – Waldemar Pawlak (nie utworzył rządu)
  • VII 1992 – X 1993 – Hanna Suchocka
  • X 1993 – III 1995 – Waldemar Pawlak
  • III 1995 – II 1996 – Józef Oleksy
  • II 1996 – X 1997 Włodzimierz Cimoszewicz
  • X 1997 – X 2001 – Jerzy Buzek
  • X 2001 – V 2004 – Leszek Miller
  • V 2004 – X 2005 – Marek Belka
  • X 2005 – VII 2006 – Kazimierz Marcinkiewicz
  • VII 2006 – XI 2007 – Jarosław Kaczyński
  • XI 2007 – IX 2014 – Donald Tusk
  • IX 2014 – Ewa Kopacz

Prezydenci RP po wojnie:

  • II 1947 – VII 1952 – Bolesław Bierut

przerwa

  • VII 1989 – XII 1990 – Wojciech Jaruzelski
  • XII 1990 – XII 1995 – Lech Wałęsa
  • od XII 1995 – XII 2005 (dwie kadencje) – Aleksander Kwaśniewski
  • od XII – IV 2010 – Lech Kaczyński
  • od VIII 2010 – VIII 2015 – Bronisław Komorowski
  • od VIII 2015 – Andrzej Duda