A | AleKlasa

abdykacja – zrzeczenie się tronu przez monarchę; w Polsce uczynili to Jan Kazimierz w 1667 r. i Stanisław August Poniatowski w 1795 r. pod naciskiem Rosji;
abolicjonizm XIX-wieczny – ruch społeczny domagający się zniesienia niewolnictwa; popularny w USA; narodził się w czasach kolonialnych w Germantown (Pensylwania) w 1688 r.; najbardziej radykalny odłam dążył do zbrojnego wystąpienia przeciw niewolnictwu (np. John Brown – stracony); różnice zdań w kwestii niewolnictwa stały się jedną z przyczyn wojny secesyjnej;
absolutyzm (głównie monarszy) – system sprawowania władzy w sposób nieograniczony i scentralizowany; w przypadku monarchii władca jest zarówno twórcą prawa, jego wykonawcą i najwyższym organem sadowym, pomijając bądź ignorując przedstawicielstwa stanowe. Początku absolutyzmu monarszego można doszukać się u schyłku średniowiecza (Francja Ludwika XI)); w klasycznej postaci występuje absolutyzm w XVI i XVII w., stając się dominującym ustrojem politycznym w Europie; w XVIII w. poza Rosją i Turcją wchodzi a. w stan kryzysu, w XIX w. ulega rozkładowi;
absolutyzm oświeceniowy (też oświecony)– forma absolutyzmu monarszego występująca w monarchiach europejskich w okresie oświecenia. Pod wpływem haseł epoki i krytyki stosunków społecznych ze strony myślicieli i filozofów, monarchowie dokonali szeregu reform oświatowych, wiejskich (polepszających dolę chłopów), modernizujących administrację, wprowadzających opiekę społeczną. Absolutyzm oświeceniowy doprowadził do wykształcenia się tzw. państwa policyjnego (zwiększania udziału państwa w życiu publicznym i kontroli nad obywatelami);
Abwehra – nazwa niemieckiego wywiadu wojskowego, utworzonego w 1925 r., od 1935 w składzie Wehrmachtu, a potem Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych (1938). Abwehra odegrała znaczącą rolę w przygotowaniu i prowadzeniu wojny. Szefem w latach 1935-1944 był admirał Wilhelm Canaris;
agora – zgromadzenie obywateli w miastach-państwach greckich podejmujące decyzje polityczne; również plac, gdzie takie zgromadzenia się odbywały;
agraryzm – doktryna polityczna i społeczna zrodzona w XIX w. w Niemczech, przyjęta w innych krajach, na jej podstawie budowały programy partie chłopskie. Doktryna, popularna w państwach rolniczych, mówiąca o tym, że najważniejszą gałęzią gospodarki jest rolnictwo, a główną grupą społeczną chłopi. Hasła agraryzmu widoczne są w programie PSL;
ajatollah – wyższy duchowny, przywódca religijny wśród irańskich szyitów, nadawano ów tytuł duchownym o znaczącym autorytecie;
akt 5 listopada 1916 – deklaracja dwóch cesarzy: niemieckiego i austro-węgierskiego potwierdzająca powołanie państwowości polskiej pod berłem księcia z dynastii Hohenzollernów lub Habsburgów; celem cesarzy była chęć pozyskania Polaków jako „armatniego mięsa” na frontach I wojny św.
akty nawigacyjne – prawa wydane przez Olivera Cromwella w latach 1651-53, Anglia objęła monopol w handlu z terytoriami zamorskimi; w wyniku protestu Holandii doszło do wojny, którą Anglia wygrała; a. n. uważane są za początek brytyjskiej dominacji na morzach;
aktywizm – w okresie okupacji Królestwa Polskiego (1915-18) przez wojska państw centralnych określono tak koncepcję poparcia Niemiec i Austro-Węgier dla K.P.; atutem aktywistów był akt 5.11.1916;
akwedukty – starożytne wodociągi, które doprowadzały wodę pitną z odległych źródeł do miast, podobne do mostów, wsparte na łukach w miejscach, gdzie przerzucano je nad rzekami i dolinami. Pierwsze a. powstały w Grecji, ale upowszechniły się w imperium rzymskim; najefektowniejsze znajdują się we Francji (Pont du Gerd k. Nimes) oraz w Hiszpanii (k. Tarragany);
Al–Fatah – organizacja partyzancko-terrorystyczna a następnie jedna z największych palestyńskich partii politycznych założona w Kuwejcie mająca na celu doprowadzenie do powstania państwa palestyńskiego; stała się głównym członem OWP (Organizacji Wyzwolenia Palestyny), jej liderem od początku był Jaser Arafat;
alianci – określenie używane do członków Ententy w I wojnie światowej oraz koalicji antyhitlerowskiej podczas II wojny światowej;
alians – określenie sojuszu;
alienacja władzy – utrata przez władzę kontaktu z rzeczywistością i społeczeństwem;
alodium – w średniowieczu tak nazywano ziemię stanowiącą niczym nieograniczoną własność posiadacza czy użytkownika w przeciwieństwie do lenna;
ambasador – pełnomocny przedstawiciel danego państwa na terytorium obcego państwa;
amnestia – (tzw. akt łaski), akt darowania win mający charakter powszechny, wydawany w formie ustawy przez aktualnie rządzących;
anabaptyści – grupa wyznaniowa, która postuluje chrzest dorosłych, sprzeciwiając się chrzczeniu noworodków; zrodzona w okresie reformacji, posiadała radykalny program społeczny, co naraziło ją na represje;
anarchia – stan bezładu, zamętu, dezorganizacji i bezsiły organów władzy; najczęściej stan towarzyszący wielkim wstrząsom społecznym bądź sytuacjom, gdy władza wykonawcza jest bezsilna, np. w Polsce XVII-XVIII w.;
anarchizm – doktryna społeczno-polityczna i związany z nią ruch polityczny, zmierzający do zniesienia instytucji państwa i zastąpienia go luźnymi formami organizacji społecznej (np. „komunami”); zrodził się w XIX w.; przedstawiciele: Wiliam Goodwin, Max Stirner, Pierre Proudhon, Michał Bakunin, Piotr Kropotkin; stał się ponownie popularny w okresie studenckich buntów lat 60., na bazie kontestacji rzeczywistości;
anglikanizm – jedno z wyznań chrześcijańskich powstałych w okresie reformacji; angielski Kościół narodowy powołany w 1534 r. po ogłoszeniu przez króla Henryka VIII tzw. aktu o supremacji, czyli niezależności od Rzymu i objęciu zwierzchnictwa nad Kościołem przez monarchę; początkowo niewielkie różnice w stosunku do katolicyzmu, jednak w drugiej połowie XVI w. nieco upodobnił się do kalwinizmu. Założenia anglikanizmu: odrzucenie prymatu papieża, „Biblia” głównym źródłem wiary, negacja kultu świętych, celibatu duchowieństwa i czyśćca; w ostatnich latach w Kościele anglikańskim funkcje kapłańskie zaczęły pełnić kobiety;
annaty – opłaty z pierwszorocznych dochodów beneficjum kościelnego (nadanego przez kurię kościelną), uiszczane przez duchownych i wysyłane do Rzymu; w dawnej Rzeczypospolitej budziły kontrowersje; dzisiaj składane głównie we Włoszech, inne kraje nie mają takiego obowiązku; cel to utrzymanie misjonarzy.
anszlus (od niemieckiego anschluss) – przyłączenie; doktryna polityczna zmierzająca do połączenia w jednym państwie Austrii z Niemcami; zrealizowana w marcu 1938 r. przez Hitlera, gdy Austria została częścią III Rzeszy.
antyklerykalizm – wrogość bądź krytyczny stosunek do kleru, Kościoła i szeroko rozumianego duchowieństwa, początków szukać należy w okresie reformacji, ostatecznie uformował się podczas rewolucji francuskiej.
antypapież – papież wybrany wbrew prawu kanonicznemu, najczęściej przez niezadowolonych z wyboru papieża; pojawianiu się antypapieży sprzyjały kryzysy w dziejach Kościoła, oraz brak jasnych reguł wyboru (w okresie schizmy zachodniej było 3 papieży – początek XV w.).
antysemityzm – wyrosła na podstawie różnych wydarzeń i stereotypów (najczęściej emocjonalnych) postawa wrogości wobec Żydów za zamordowanie Jezusa Chrystusa, w średniowieczu podtrzymywał go Kościół, w epoce nowożytnej, a nabrał cech uprzedzeń rasowych i etnicznych, jego skrajnym przejawem był nazizm, czyli niemiecka odmiana faszyzmu.
antytrynitarze – określenie przeciwników dogmatu o istnieniu Trójcy Świętej, nie uznających boskości Chrystusa; a. pojawili się w okresie reformacji; doktryna ta została przyjęta przez inne sekty i grupy religijne, np. przez polskich arian (antytrynitaryzm).
ANZUS – pakt polityczno-militarny zawarty przez Australię, Nową Zelandię i USA w San Francisco 1.09.1951; formalnie istnieje, ale antynuklearna polityka Nowej Zelandii spowodowała, że Stany Zjednoczone w 1986 r. zawiesiły gwarancje dla tego kraju, co osłabiło sojusz.
apanaże – w średniowieczu części domeny wydzielone przez francuskich królów młodszym członkom dynastii panującej; dzisiaj – kwoty przeznaczone na utrzymanie kogoś lub czegoś.
apatryda – bezpaństwowiec ( z j. greckiego).
apartheid – określenie nazistowskiej polityki i ideologii w RPA realizowany w latach 1948-91, choć korzenie tkwią w początkach osadnictwa osadników holenderskich na południu Afryki w XVII w.; był oficjalną doktryną państwową w okresie rządów Partii Narodowej; oznaczał rasową segregację i gwarantował polityczną dominację białych; zrezygnował z niego prezydent Frederic de Clerk szukając kompromisu z czarną większością.
APEC – patrz Organizacja Gospodarcza Strefy Azji i Pacyfiku.
archonci – wysocy urzędnicy w starożytnych Atenach, było ich 9; swoje funkcje sprawowali przez rok, potem przechodzili do areopagu.
areopag– wzgórze Aresa przylegające do Akropolu, obradowała tam ateńska rada państwa, w okresie starożytnym posiadająca najwyższą władzę polityczną i sądowniczą w jej skład wchodzili archonci.
arianie i arianizm – jeden z odłamów polskiej reformacji o radykalnym programie społecznym i pacyfistycznym spojrzeniu na rzeczywistość; radykalizm uległ stopniowo złagodzeniu. Arianizm wywodził się z nurtu kalwińskiego i antrynitarskiego (negacja „Trójcy Świętej”) i był zgodnie zwalczany przez inne chrześcijańskie kościoły z katolickim na czele; w 1658 decyzją sejmu zostali wypędzeni bądź musieli zmienić wyznanie; ich liderem był Faust Socyn.
Armia Krajowa (AK) – formacja zbrojna uznająca autorytet.rządu emigracyjnego; istniała w latach 1942-1945; wyrosła na bazie Związku Walki Zbrojnej; decyzję o przekształceniu ZWZ w AK podjął Władysław Sikorski, premier i wódz naczelny; dowódcy AK: Stefan Grot-Rowecki, Tadeusz Bór-Komorowski, Leopold Okulicki – „Niedźwiadek”;
Armia Ludowa (AL) – komunistyczna formacja zbrojna wywodząca się z Gwardii Ludowej, istniała w latach 1942-45; dowódcy: Bolesław Małojec i Michał Rola-Żymierski.
arsenał i akcja pod Arsenałem – dosłownie magazyn broni gromadzący jej odpowiedni zapas; w dziejach Polski sławne stały się 2 fakty związane z arsenałami, pierwszy podczas nocy listopadowej (29/30.11.1830), gdy lud warszawski opanował go i przesądziło to o sukcesie pierwszego dnia powstania; po raz drugi wiosną 1943 r. pod Arsenałem grupa żołnierzy AK z batalionu „Zośka” (Szare Szeregi) odbiła swego kolegę z rąk gestapo.
artykuły henrykowskie – zespół zasad ustrojowych Polski, które musiał zaprzysięgać kandydat do korony od czasu wprowadzenia wolnej elekcji w 1573 r. W ich skład wchodziły: zagwarantowanie przywilejów szlacheckich, konfederacja warszawska – gwarantująca pokój religijny, możliwości wypowiedzenia posłuszeństwa królowi i pojawienie się nowego ciała – rady „senatorów rezydentów”, którzy mieli kontrolować monarchę, zmieniając się co pół roku (akurat ten punkt wprowadzono w życie w 1607 r.); w praktyce ograniczały władzę królewską.
arystokracja – uprzywilejowana grupa kojarzona z zamożnym ziemiaństwem; forma rządów sprawowanych przez uprzywilejowanych; słowo pochodzi od greckiego aristoi – najlepsi.
autarkia – teoria ekonomiczna głosząca konieczność gospodarczej samowystarczalności narodu, państwa, czy grupy państw, sprzeczna z realiami międzynarodowego podziału pracy i prowadząca do niekorzystnej izolacji, bądź samoizolacji kraju i rządu realizującego taką politykę; autarkię propagowały reżimy totalitarne we Włoszech, Niemczech, Rosji.
autokefalia – niezależność lokalnego Kościoła prawosławnego od zwierzchnictwa państwa; na czele stoi metropolita lub patriarcha.
autonomia polityczna – ograniczenie zakresu możliwości władzy państwowej na szczeblu centralnym w stosunku do mniejszości narodowych czy szerzej mówiąc – politycznych; może posiadać regionalny charakter; oznacza swoisty samorząd określonych społeczności na wyznaczonych obszarach.
autorytaryzm – system sprawowania władzy, ustrój polityczny charakteryzujący się przewagą organów wykonawczych nad ustawodawczymi; to częstokroć dyktatura jednostki bądź wąskiego kolektywu, zamaskowana pozorami demokracji parlamentarnej; parlamenty funkcjonują w tym systemie, choć nie mają wiele do powiedzenia; powszechny w Europie środkowej i południowej w okresie międzywojennym (np. i Polsce w latach 1926-39), współcześnie w krajach Azji, Afryki czy Ameryki Łacińskiej (szczególnie niedawna przeszłość).