• „Dagome iudex” – ostatni akt prawny wydany przez Mieszka I powierzający państwo stolicy apostolskiej czyli papieżowi, wydany koło roku 992;

  • dalajlama – zwierzchnik duchowny lamaizmu, czyli tybetańskiej odmiany buddyzmu; historyczną siedzibą był pałac Potala w Lhasie; po pacyfikacji po–wstania antychińskiego w 1959 r., dalajlama wyemigrował do Indii;

  • decentralizacja – oznacza oddanie części władzy przez polityczne centrum, ośrodkom regionalnym, które zyskują na swobodzie działania mając większe kompetencje i możliwości działania; jest istnym mechanizmem demokratycznego sposobu sprawowania władzy;

  • defenestracja (praska) – wyrzucenie przez okno zamku hradczańskiego w Pradze posłów cesarskich 23.05.1618 r. jako wyraz protestu przeciw gwałceniu swobód religijnych; stało się bezpośrednim powodem do wybuchu wojny 30–letniej; nie była to pierwsza defenestracja w Czechach – 30.07.1419 r. wyrzucono z okna ratusza katolickich rajców, stało się to zarzewiem wojen husyckich;

  •  dekabryści – rosyjscy, szlacheccy głównie, rewolucjoniści w latach 20. XIX w. nazwani tak od daty nieudanego po–wstania 14.12.1825; główni liderzy: Bestużew, Kachowski, Murawiew-Apostoł, Rylejew i Pestel zostali straceni; chcieli likwidacji absolutyzmu;

  • „Deklaracja Niepodległościowa” – uroczysty akt ogłaszający niepodległość danego narodu i państwa, najbardziej znaczna to amerykańska z 4.07.1776 r.

  • „Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela” – manifest ideowy rewolucji francuskiej z sierpnia 1789 r.; podstawowe hasła to: wolność, równość, braterstwo, własność;

  • dekolonizacja – proces odbudowy suwerenności przez terytoria zależne od kolonialnych mocarstw europejskich (choć nie musi to być warunek podstawowy), po 1945 r., apogeum przypadło na lata 60. i połowę 70. (załamanie imperium portugalskiego); była nie tylko wyrazem wzrostu świadomości ludów w Afryce, Azji czy Ameryce Środkowej, Południowej oraz Oceanii, ale również celowej polityki bloku radzieckiego wspierającego ruchy narodowowyzwoleńcze, zwłaszcza lewicujące, w celu osłabienia zachodniego bloku i rozszerzenia swej sfery wpływów;

  • dekomunizacja – idea oraz praktyczne działania polityczne w krajach postkomunistycznych (b. bloku radzieckiego) zmierzające do „oczyszczenia” sceny politycznej z byłych funkcjonariuszy partii komunistycznej i uniemożliwienia im zajmowania funkcji publicznych; przeprowadzono ją w Czechach, choć wywołało to wiele kontrowersji, w byłych Niemczech Wschodnich (NRD); w Polsce usiłował zrealizować ją rząd Jana Olszewskiego w czerwcu 1992 r.;

  • dekret – forma ustawy, a właściwie akt z mocą ustawy wydawany w nadzwyczajnym trybie na mocy specjalnych uprawnień nadanych przez parlament władzy wykonawczej (rządowi, głowie państwa), czasem będący wyrazem uzurpacji ze strony organów wykonawczych ignorujących ciała przedstawicielskie;

  • demarche – w polityce międzynarodowej to oświadczenie lub oficjalne wystąpienie jednego państwa wobec drugiego w konkretnej sprawie; najczęściej ma charakter protestu, ma niższą rangę niż nota;

  • demokracja – ustrój polityczny i sposób sprawowania władzy opierający się na masach; dosłownie „ludowładztwo”; władzę w tym systemie sprawują osoby czy instytucje pochodzące z wyboru i woli ludu; może mieć charakter przedstawicielski (parlamenty i demokracja parlamentarna) lub bezpośredni, gdy wszyscy obywatele uczestniczą w podejmowaniu decyzji (w antycznej Grecji, w małych społecznościach, dzisiaj jej pozostałości można spotkać w gminach szwajcarskich jej formą jest referendum); to również idea promująca udział najszerszych kręgów ludzkości (społeczeństwa) w sprawowaniu władzy;

  • demokracja szlachecka w Polsce – w przedrozbiorowej Polsce okres, a zarazem ustrój społeczny od około połowy XV w. do formalnie XVIII (faktycznie raczej początków XVIII w.), gdy ster rządów przejęła wskutek przywilejów czy nacisków na króla bądź magnatów szlachta, zwłaszcza średnia; jej apogeum to druga połowa XVI w. i działalność ruchu egzekucyjnego, od XVI w. zamieniła się w oligarchię magnacką;

  • deportacja – odesłanie skazańca czy uciekiniera do własnego kraju, bądź zesłanie do odległych, najczęściej izolowanych rejonów tego samego państwa; częste zjawisko w państwach posiadających kolonie (Francja, W. Brytania); w Polsce deportacje Polaków z Kresów Wsch. przeprowadzone przez ZSRR w latach 1939-41, objęły około 1,2-1,5 mln ludności – dane trudne są do zweryfikowania; w latach 1944-45 następowały kolejne deportacje Polaków (200 tys.) oraz Tatarów Krymskich, Czeczeńców, wcześniej Niemców nadwołżańskich;

  • desinteressement – oświadczenie rządu jakiegoś państwa, zezwalające innemu państwu rozciągnąć kontrolę nad pewnym obszarem, czy całością innego kraju; w języku franc. oznacza obojętność;

  • despotyzm – forma sprawowania władzy charakteryzująca się samowolą rządzących, nieograniczonymi kompetencjami, terrorem, bezwzględnościąi okrucieństwem; władza czyni de facto, to co chce, licząc się jedynie z grupami wspierającymi rządzących; w krajach starożytnego wschodu miała panować tzw. „despocja wschodnia”, wzmocniona częstokroć deifikacją (kultem religijnym) monarchy;

  • desygnacja – oficjalne wyznaczenie kogoś do pełnienia określonej funkcji, urzędu;

  • detante – francuskie słowo oznaczające odprężenie w stosunkach międzynarodowych; w tym znaczeniu użył go w 1966 r.po raz pierwszy gen. Ch. de Gaulle, ówczesny prezydent Francji;

  • detronizacja – zdjęcie monarchy z tronu;

  • dobra koronne – w dawnej Rzeczypospolitej przedrozbiorowej majętności królewskie utożsamiane z „państwowymi” – korona królewska pełniła rolę symbolu jednoczącego naród i państwo;

  • dobra martwej ręki – majątki trwałe (ziemia, budynki) należące do związków wyznaniowych, np. w Polsce do Kościoła katolickiego; stan posiadania Kościoła ograniczały rządy państw zaborczych, w 1950 r. dobra martwej ręki przejęli na własność państwa komuniści; Kościół na mocy specjalnych porozumień z lat 1991-92 odzyskał te majątki;

  • dogmat – twierdzenie uznawane za pewnik na zasadzie autorytetu bez empirycznego sprawdzenia czy krytycznej kontroli, nawet wbrew doświadczeniu, czy zdrowemu rozsądkowi; w polityce najczęściej dogmatami posługiwały się dyktatury lub religijni fundamentaliści;

  • doktryna – ogół poglądów, twierdzeń i założeń danej dziedziny wiedzy; w polityce zespół idei, wartości i haseł będących fundamentem konkretnych programów politycznych;

  • domena – obszar będący w bezpośredniej dyspozycji i władaniu panującego, w odróżnieniu od terenów nadawanych wasalom w postaci lenna; określenie używane głównie w okresie średniowiecza;

  • dominat – forma ustrojowa wprowadzona w starożytnym Rzymie przez Dioklecjana (284-305 r. n.e.); absolutna władza panującego;

  • dominium – niezależne państwo wchodzące w skład Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, uznające za swoją głowę monarchę brytyjskiego; dzisiaj ten termin zanika; stosowano go też jako określenie etapu pośredniego między autonomią a pełną niezależnością od Wielkiej Brytanii;

  • dragon – w dawnej armii, również i polskiej żołnierz służący w konnicy lub w piechocie, potem tylko konno;

  • duce – tytuł wodza noszony przez lidera włoskich faszystów Benito Mussoliniego;

  • „duch Helsinek” – odprężeniowa atmosfera w stosunkach rniędzynarodowych w połowie lat 70., związana z odbytą w Helsinkach w sierpniu 1975 r. pierwszą z cyklu „Konferencji Bezpieczeństwa i Wspólnoty w Europie” (KBWE); oznaczała lepszy klimat w stosunkach między Wschodem a Zachodem, większe korzyści przynosząc radzieckiemu blokowi;

  • dyktator – w starożytnym Rzymie najwyższy władzą funkcjonariusz państwowy, powoływany w okresie nadzwyczajnego zagrożenia państwa; władzę miał praktycznie nieograniczoną; oficjalnie mógł pełnić swój urząd tylko pół roku z możliwością przedłużania jej co 3 miesiące;

  • dyktatura – ustrój polityczny, w którym pełną, nieograniczoną władzę posiada pewna grupa, klasa społeczna, partia polityczna czy jednostka; marksiści używali określenia „dyktatura proletariatu” na system władzy wprowadzony przez siebie po jej przejęciu drogą zbrojną, przy użyciu przemocy;

  • dymisja – dobrowolna rezygnacja, bądź odgórne zwolnienie kogoś z zajmowanego stanowiska;

  • dymitriada, dymitriady – nazwa wypraw i walk inspirowanych przez polskich magnatów o tron carski, w osłabionej kryzysem dynastycznym Rosji; pierwsza odbyła się w latach 1605-6 i wyniosła na tron Dymitra I, rzekomego syna Iwana Wielkiego Groźnego; druga w latach 1607-9 usiłowała wprowadzić na tron Dymitra II Samozwańca – bez powodzenia;

  • dynastia – panujący ród monarszy; władza przechodzi wówczas na zasadzie dziedziczenia z ojca na syna;

  •  dyrektoriat – w końcowej fazie rewolucji francuskiej 5-osobowy rząd w latach 1795-99; nazywano też tak system władzy wówczas panujący; faktyczna kolektywna dyktatura; został obalony przez zamach stanu gen. Bonapartego;

  • dystrykt – pewien obszar kraju stanowiący osobną jednostkę administracyjną czy tylko sądową; w zaborze austriackim, a potem na miejsce województw podczas okupacji hitlerowskiej (Generalne Gubernatorstwo dzieliło się na dystrykty);

  • dysydent – ten, kto nie zgadza się z ogólnie panującymi, najczęściej narzuconymi normami politycznymi czy religijnymi; w okresie reformacji nazywano tak różnowierców i odstępców od katolicyzmu; w państwach bloku radzieckiego w okresie realnego socjalizmu (1945-89) również i ZSRR, tak nazywano opozycjonistów;

  • dywersja – działalność mająca służyć dezorganizacji i osłabieniu przeciwnika politycznego, prowadzona w sposób niejawny, zakamuflowany;

  • dywizja – samodzielna jednostka wojskowa składająca się z kilku pułków i oddziałów różnych służb i broni; najczęściej około 10-15 tys. żołnierzy;

  • dywizjon – jednostka organizacyjna i taktyczna w artylerii, kawalerii i broni zmotoryzowanej, marynarce wojennej czy lotnictwie;

  • dyzunici i dyzunia – w Polsce przedrozbiorowej tak nazywano tych wyznawców prawosławia, którzy nie zaakceptowali unii brzeskiej z 1596 r.; sama dyzunia to prawosławie, które nie zamierzało podporządkować się katolicyzmowi w Rzeczypospolitej;

  • dziesięcina – w średniowieczu stała danina, świadczona na rzecz Kościoła (jedno ze źródeł finansowania, obok majątków ziemskich); płacili ją feudałowie od dziesiątej części dochodów skarbowych, a w wypadku chłopów – dziesięcina w postaci naturalnej np. snopowa (co 10. snopek w okresie żniw); w XVIII i XIX w. dominowała forma pieniężna, stopniowo znoszona w XX stuleciu; na ziemiach polskich utrzymała się w Galicji do 1848 r., w zaborze rosyjskim do 1863 r., a pruskim do 1865;

  • dzierżawca i dzierżawa – użytkownik rzeczy lub praw majątkowych regulujący pewną umowną, ustaloną opłatę za korzystanie z owych rzeczy i praw; opłata może być zarówno w gotówce, jak i w naturze; dzierżawa – to odpłatne użytkowanie rzeczy czy praw majątkowych (własności użytkowej);